Bændablaðið - 07.03.2013, Qupperneq 34

34 Bændablaðið | Fimmtudagur 7. mars 2013
Nýlega greindist garnaveiki í fé í
Mývatnssveit. Garnaveiki hefur
ekki greinst í Mývatns sveit í ein 60 ár
og ekki í þessu sauðfjárveikivarna-
hólfi, Skjálfanda hólfi, síðan 1988.
Hætt var að bólu setja við veikinni
í hólfinu fyrir 10-15 árum. Þetta
sýnir hversu lúmskur þessi sjúk-
dómur getur verið. Er því full
ástæða til þess að rifja upp eðli
garnaveiki og sögu þessa sjúkdóms
hér á landi.
Hvað er garnaveiki?
Garnaveiki er ólæknandi, langvinnur
smitsjúkdómur í jórturdýrum sem
leggst fyrst og fremst á sauðfé hér
á landi en líka geitur og nautgripi.
Orsök veikinnar er baktería af berkla-
flokki, Mycobacterium avium subsp.
paratuberculosis, og veldur hún
bólgum í meltingarvegi. Bakterían
fjölgar sér eingöngu í görnum og
garnahengiseitlum, en hún er mjög
þolin og getur því lifað í marga mán-
uði í umhverfinu eftir að hún berst út
með saur. Sýking verður um munn
með saurmenguðu fóðri og vatni.
Meðgöngutími sýkingar er
almennt 2-5 ár eða lengur, en ef
smitálag í hjörð er mikið styttist sá
tími. Sjúkdómurinn hefur m.a. fund-
ist í sex mánaða gömlum lömbum.
Garnaveiki bakterían hefur verið
einangruð úr mörgum öðrum dýra-
tegundum en jórturdýrum, en bólgu-
viðbrögð og sjúkdómseinkenni koma
að öllu jöfnu ekki fram í þessum
dýrum.
Sagan
Garnaveiki var fyrst lýst í nautgrip-
um árið 1895 og sýkillinn einangr-
aður 1910. Veikin barst til Íslands frá
Þýskalandi árið 1933 við innflutning
á 20 kindum af Karakúlkyni. Ætlunin
var að kynbæta íslenska féð en áhrifin
urðu þveröfug.
Með fénu bárust skæðar sauðfjár-
pestir, votamæði, þurramæði,visna
og garnaveiki sem ollu gríðarlegu
fjárhagslegu tjóni. Kindunum var
dreift til 14 bæja um allt land eftir
aðeins tveggja mánaða einangrun.
Garnaveiki kom up á 5 bæjum.
Á næstu áratugum barst sjúk-
dómurinn víða um land. Árleg dánar-
tíðni náði að meðaltali 8-9 % á bæ en
gat farið upp í 40 % á einstaka bæjum.
Er talið að upp undir 100.000 fjár hafi
drepist úr garnaveiki á þeim árum sem
hún var í hámarki.
Tilkoma þessara nýju sjúkdóma,
Karakúlpestanna, og baráttan
gegn þeim áttu sinn þátt í stofnun
Tilraunastöðvarinnar að Keldum.
Með markvissum niðurskurði og
fjárskiptum tókst að útrýma mæði-
veiki og visnu en garnaveiki hélt velli.
Rannsóknir á garnaveiki voru meðal
fyrstu verkefna sem unnið var að á
Tilraunastöðinni undir ötulli forystu
Björns Sigurðssonar forstöðumanns.
Leiddu þær m.a. til framleiðslu sér-
staks bóluefnis til varnar veikinni og
hefur með því tekist að halda tjóni af
hennar völdum í lágmarki.
Einkenni
Einkenni garnaveiki eru hægfara van-
þrif eða uppdráttur þrátt fyrir sæmi-
lega lyst, og skituköst. Dýr smitast
yfirleitt fyrstu mánuði ævinnar, en
ekki er vitað hvað veldur því að
bólguviðbrögð þróast yfirleitt ekki
fyrr en mörgum mánuðum eftir smit
og sjúkdómseinkenni jafnvel ekki fyrr
en mörgum árum eftir smit.
Í fyrstu er sýkingin falin en þróast
yfir í forklínískt stig þar sem dýrin
byrja að skilja út bakteríuna með saur
í litlu magni. Dýrin eru að öðru leyti
án einkenna og yfirleitt án mælanlegra
mótefna gegn bakteríunni, en þau
geta verið móttækilegri fyrir öðrum
sjúkdómum. Sýkingin fer svo yfir í
klínískan fasa þar sem dýrin vanþrífast
og fá skitu annað slagið. Á þessu stigi
er hægt að greina bæði bakteríur í saur
og mótefni í blóði. Á lokastigi horast
dýrin upp og geta fengið pípandi skitu
og drepist. Skita er algeng í nautgrip-
um en er ekki eins áberandi í sauðfé
og geitum, sem aðallega dragast upp.
Bakterían
Þó að allir stofnar bakteríunnar geti
sýkt jórturdýr er talsverður stofnam-
unur á garnaveikisýklum. Þannig
eru til stofnar sem sýkja einkum
nautgripi, aðrir sem sýkja sauðfé og
enn aðrir sem herja einkum á geitur.
Garnaveikibakterían hér á landi er
af svokölluðum sauðfjárstofni, sem
er sérstakur að því leyti að vera nær
óræktanlegur. Stofninn getur smitað
geitur og nautgripi eins og dæmi sýna
hér á landi, en nautgripir virðast hafa
mun meiri mótstöðu gegn sýkingum
með þessum sauðfjárstofni en naut-
gripastofnum.
Krufningarmynd og greining
Bakterían veldur bólgum í görnum og
í garnahengiseitlum. Bólgan byrjar
yfirleitt í ristilloku og breiðist síðan
fram á við í mjógörn og aftur í botn-
langa (langa) og ristil. Bólgan veldur
oftast þykknun í görnum með fell-
ingum í slímhúð. Í stökum tilfellum
er þessi breyting ekki áberandi og
því mikilvægt að skoða vefjasýni.
Garnahengiseitlar, einkum við langa,
stækka og oft sjást ljós, hnúðótt svæði
þegar eitlar eru skornir í tvennt.
Greining fer fram við vefjaskoðun
á görnum í smásjá og sérlitunum fyrir
bakteríuna. Hægt er að nota sérlitun
fyrir bakteríunni á stroksýni úr görn-
um og á saursýni. Sú aðferð er ekki
eins nákvæm, þar sem fáar bakteríur
geta verið til staðar í bólginni görn og
bakterían skilst ekki út jafnt og þétt.
Ekki er hægt að greina sýkingu með
bakteríuræktun. Nýjar sameindalíf-
fræðilegar aðferðir hafa verið þróaðar
til að greina bakteríuna í saur og í
vefjasýnum, en þau geta gefið fölsk
neikvæð svör. Útskilnaður bakterí-
unnar í saur er mjög sveiflukenndur
og oft getur lítill fjöldi baktería verið
til staðar, jafnvel í vefjasýnum.
Blóðpróf sem mæla mótefni gegn
bakteríunni er hægt að nota sem hjarð-
próf en ekki sem einstaklingspróf.
Mótefnaframleiðsla er engin eða lítil
fyrstu mánuðina eftir sýkingu og
getur verið stopul á síðustu stigum
veikinnar. Þau hafa því mjög tak-
markað gildi til þess að greina sýkta
einstaklinga í hjörðinni í því skyni
að minnka smitálag. Á fyrstu árum
baráttunar gegn garnaveiki var reynt
að draga úr tjóni af hennar völdum
og hefta útbreiðslu með því að beita
ýmsum greiningarprófum, m.a.
mótefnamælingum, og slátra öllum
sýktum og grunsamlegum gripum.
Menn höfðu yfirleitt ekki erindi sem
erfiði. Í sumum tilvikum drógu þær
úr tjóni og hægðu á útbreiðslu en voru
engan veginn fullnægjandi. Þetta voru
kostnaðarsamar og tímafrekar aðgerð-
ir og ávinningurinn í engu samræmi
við tilkostnað. Jafnvel slátrun á öllu fé
á tveimur garnaveikisvæðum, samtals
100 þúsund fjár, skilaði ekki árangri.
Varð því ljóst að eina árangursríka
aðferðin væri bólusetning.
Varnir / bólusetning
Björn Sigurðsson þróaði og gerði
ásamt samstarfsmönnum tilraunir
með bóluefni sem dró mjög úr tjóni
af völdum garnaveiki. Að Birni látnum
gerði samstarfsmaður hans, Páll A.
Pálsson, upp efnivið viðamikillar
tilraunar og var lokaniðurstaðan sú
að með bólusetningu mætti draga úr
dánartíði af völdum garnaveiki um
91%. Árið 1966 var því gert skylt að
bólusetja öll ásetningslömb á garna-
veikisvæðum.
Bjartsýnustu menn gerðu sér í upp-
hafi vonir um að með bólusetningu
mætti útrýma garnaveiki í sauðfé hér
á landi. Reynslan hér og erlendis hefur
hins vegar sýnt að það er mjög erfitt
ef ekki ómögulegt. Bakterían er afar
lífseig og getur lifað lengi í umhverf-
inu. Bólusetning kemur ekki í veg
fyrir smit en hún heldur sjúkdómnum
niðri og minnkar til muna smitálagið
í umhverfinu.
Um leið og farið er að bólusetja
gegn sjúkdómnum verða menn að
venjast því að lifa með honum. Þegar
sjúkdómurinn kemur upp á nýjum
svæðum er mikilvægt að bólusetja
allt fé undir tveggja vetra aldri.
Bólusetning eldri árganga skilar hins
vegar litlu miðað við tilkostnað og
fyrirhöfn. Fé smitast yfirleitt á unga
aldri og ef það er þegar sýkt við
bólusetningu breytir hún litlu um
gang sjúkdómsins. Hugsanlega hafa
skepnur aldurstengt viðnám gegn
sýkingu og eldri dýr því ekki eins
móttækileg fyrir smiti.
Ólöf G. Sigurðardóttir,
dýralæknir og meinafræðingur
Eggert Gunnarsson,
dýralæknir og sýklafræðingur
Höfundar stunduðu um árabil
rannsóknir á garnaveiki og garna-
veikisýklinum og skrifuðu m.a.
doktorsritgerðir um rannsóknir
sínar. Greinin byggir á þessum
rannsóknum og rannsóknum og
skrifum Björn Sigurðssonar, fyrsta
forstöðumanns Keldna, Páls A.
Pálssonar, fv. yfirdýralæknis og
Sigurðar Sigurðarsonar fv. for-
stöðumanns Rannsóknardeildar
dýrasjúkdóma á Keldum.
Garnaveiki
Greinist garnaveiki í fé í varna-
hólfinu verður ekki undan því
vikist að bólusetja öll ásetnings-
lömb innan hólfsins. Með bólu-
setningu má halda veikinni í
algjöru lágmarki og koma að
mestu í veg fyrir fjárhagslegt
tjón.
Mikilvægt er að bólusetja
ásetningslömb snemma að hausti
því smit verður aðallega eftir að fé
hefur verið hýst. Til þess að minnka
smitálag er sjálfsagt að lóga strax
kindum með sjúkdómseinkenni.
Það svarar hins vegar ekki kostnaði
að fara út í viðamiklar mótefna-
mælingar þó að vissulega geti þær
gefið vísbendingar um útbreiðslu.
Þær hafa hins vegar ekkert gildi
til þess að meta hvort ástæða sé
til þess að sleppa bólusetningu á
einstaka bæjum innan varnahólfs-
ins. Til þess að fylgjast með gangi
sjúkdómsins og útbreiðslu innan
varnahólfsins er síðan sjálfsagt að
taka garnasýni úr fullorðnu fé við
slátrun á haustin.
Garnaveiki í kind sem var að dragast upp. Bakteríusýkingin hefur valdið þykknun í aftari hluti mjógarnar og
garnahengiseitils sýnir ljósa hnúða á svæðum með bólgur (b).
Garnaveiki í kind: Þykknun í garnaslímhúð vegna mikillar bólgufrumu íferðar.
Bólgufrumurnar eru fullar af bakteríum sem með sérlitun litast rauðar.