Fréttatíminn - 10.12.2010, Blaðsíða 34

Þ
að var haustið 2007 sem
ríkisstjórn Íslands þekkt-
ist boð sýningarhaldara í
Frankfurt um að Ísland
yrði heiðursgestur bóka-
sýningarinnar 2011. Samningur var
undirritaður vorið 2008, fáeinum
mánuðum áður en efnahagslíf lands-
ins hrundi. Þrátt fyrir þröngan fjár-
hag var tekin ákvörðun um að verk-
efnið héldi sínu striki og fengi 300
milljóna króna framlag úr ríkissjóði.
Verkefnastjóri er hinn þrautreyndi
bókmenntamaður Halldór Guð-
mundsson sem verður nánast á heima-
velli í Frankfurt eftir að hafa verið þar
fastagestur í mörg ár auk þess sem
hann dvaldi um árabil í Þýskalandi.
Fyrst það augljósa; hvernig stendur
á því að 300 þúsund manna málsvæði
kemst yfirhöfuð í þá stöðu að vera í önd-
vegi á stærstu bókamessu heims, valið
í kjölfar landa eins og Kína, Argentínu
og á undan til dæmis Brasilíu?
„Bókasýningin hafði lengi haft
augastað á einhverju Norðurlandanna
vegna vaxandi áhuga á norrænum
bókmenntum á alþjóðlegum bóka-
markaði undanfarin fimmtán ár, og
þá er ekki óeðlilegt að horfa til Ís-
lands – hingað má rekja upphaf nor-
rænna bókmennta og það var á Íslandi
á þrettándu öld sem norrænni sögu
og heimsmynd var haldið til haga. Þá
hafa íslenskir höfundar margir eign-
ast traustan lesendahóp í Þýskalandi á
seinni árum og allt skiptir þetta máli.
Nú hafa önnur Norðurlönd tekið við
sér; Finnar verða heiðursgestir 2014
og fleiri lönd eru að velta þessu fyrir
sér. Mér skilst reyndar að mörg lönd
keppi um næstu sæti, 2015 og síðar.“
Þjóðverjum hefur ekki dottið í hug
að afturkalla boðið um heiðurssætið í
Frankfurt þegar í ljós kom við hrunið
á Íslandi að snúningur íslensku bank-
anna á þeim þýsku olli þeim tjóni upp á
nokkur þúsund milljarða króna?
„Nei, aldrei, eins merkilegt og það
er. En þá er mikilvægt að horfa til
þess að í Þýskalandi voru engir Ice-
save-sparireikningar og Kaupthing
Edge-reikningarnir svonefndu, sem
svara til þeirra, voru greiddir upp.
Þjóðverjar líta nefnilega svo á að sé
svínað á sparifjáreigendum sé Weim-
ar-lýðveldið á næstu grösum og voð-
inn vís – en tjón sem fjármálastofnanir
kunna að hafa orðið fyrir í viðskiptum
við aðrar fjármálastofnanir eru þeirra
mál, áhætta sem einkaaðilar hafa tek-
ið og verða að taka afleiðingunum af,
og breyta engu um opinbera afstöðu
Þjóðverja – enda sér maður að hinir
þýsku bankar hafa kosið að bera harm
sinn í hljóði, ef svo má segja.“
Hvernig skýrir þú þennan mikla vel-
vilja Þjóðverja í garð Íslands? Hann er
ekki nýr af nálinni og ristir greinilega
dýpra en nemur þessum þúsunda millj-
arða skelli.
„Það er ekki alveg auðvelt að átta
sig á því, en hann á sér djúpar rætur
og er áberandi þegar á 19. öld, þegar
menn fara í norrænan sagnaarf í leit
að rótum þýskrar menningar. Jacob
Grimm, annar Grimms-bræðra, var
til dæmis íslenskumaður og Richard
Wagner leitaði óspart í Eddukvæðin í
sínum verkum, eins og Árni Björns-
son hefur sýnt fram á. Á millistríðs-
árunum var Nonni einn mest lesni
barnabókahöfundur Þýskalands og
Gunnar Gunnarsson naut þar tals-
verðra vinsælda. Á tímum nasismans
tók upphafning hins norræna reyndar
á sig mjög ógeðfelldar myndir, sem
varð til þess að þýskir bókmennta-
menn nálguðust íslenskan sagnaarf
af nokkurri tortryggni fyrstu áratug-
ina eftir stríð. Það má segja að hann
hafi lokast inni í akademíunni um
skeið en nú er það breytt og víða frjó
og skemmtileg umræða um norræna
sagnagerð í Þýskalandi. Við þetta
bætist mikill áhugi Þjóðverja á að
ferðast til Íslands, sem í huga þeirra
margra er í senn exótískt land sem
stendur þeim þó nærri, ferð hingað
er ævintýraleg en þó hættulaus, eins
konar ævintýri á gönguför. Og um leið
eru þýskir ferðamenn manna áhuga-
samastir um íslenska menningu og
sögu.“
Tröllatrú á bókmenntum og
prentverki
Það eru nú ekki einu sinni allir heima-
menn jafn miklir vinir íslenskrar
menningar og Þjóðverjar, samanber til
dæmis fræg ummæli sjálfstæðisþing-
mannsins Ábjörns Óttarssonar, sem
sagði á þingi í haust að hann skildi
ekki af hverju listamenn fengju sér
ekki vinnu eins og venjulegt fólk. Álíka
sjónarmið skjóta af og til upp kollinum,
ekki síst á okkar miklu niðurskurðar-
tímum. Kom ekki til greina að hætta
við að þiggja heiðurssætið í Frankfurt
í sparnaðarskyni? Er sem sagt hægt að
réttlæta 300 milljónir í þetta verkefni
á sama tíma og verið er að skera niður
heilbrigðiskerfið?
„Að sjálfsögðu hef ég fullan skiln-
ing á því að Íslendingar velti fyrir sér
hverri krónu á krepputímum, þó það
nú væri. En ég hef ekki orðið var við
að það kæmi alvarlega til tals að hætta
við þetta verkefni – þvert á móti virð-
ast menn horfa til þess með nokkru
stolti. Á næstu tólf mánuðum koma
yfir eitt hundrað íslensk verk út á
þýsku – og verða til áfram, því það
er einn af kostum þessa verkefnis að
það er meira en einnar messu virði,
bækur eru varanleg verðmæti. Það
hefur verið reynsla annarra heiðurs-
gesta að sé vel fylgt eftir styrkir þetta
útbreiðslu bókmennta þeirra til langs
tíma; hjá Ungverjum tvöfaldaðist til
dæmis fjöldi þýðinga úr ungversku
árin eftir að þeir skipuðu heiðurssess
í Frankfurt. Jafnvel þótt eingöngu
sé horft á fjárhagslega þáttinn skila
þessir peningar sér margfalt aftur, í
útflutningstekjum af höfundarrétti, í
ferðamennsku og á mörgum öðrum
sviðum.
Ég gef hins vegar ekki mikið fyrir
tal um að fá sér „almennilega vinnu“.
Halldór Laxness fékk sér einu sinni á
ævinni almennilega vinnu, hann var
dyravörður hjá Ríkisútvarpinu einn
vetur. Þegar Íslendingar skemmta sér
núna konunglega yfir Íslandsklukk-
unni í Þjóðleikhúsinu, geta þeir velt
fyrir sér hvort þeir hefðu heldur viljað
hafa hann dyravörð en að skrifa verk
eins og hana, jafnvel þótt hann nyti
við það opinberra styrkja.“
En kanntu skýringu á því af hverju
enn er verið að ræða framlag til lista
og menningar eins og þessi starfsemi sé
baggi á samfélaginu?
„Mér finnst þessi umræða reyndar
ekki mjög áberandi hér, en það má
ekki gleyma því að íslenskt samfélag
fór í gegnum mjög hraða þróun á 20.
öld, í upphafi síðustu aldar þurftu nær
allir Íslendingar að eyða hverri vöku-
stund í það eitt að hafa í sig og á, og í
Sá sem ekki á sér drauma
fær martröð í vöku
Ísland verður sér-
stakur heiðurs-
gestur haustið 2011
á bókamessunni í
Frankurt, stærstu og
mikilvægustu bóka-
sýningu heims. Undir-
búningur að þessu
umfangsmikla verk-
efni er kominn vel á
veg. Halldór Guð-
mundsson er mað-
urinn sem er með
alla þræðina í sínum
höndum. Í viðtali við
Jón Kaldal segir hann
meðal annars frá því
að þúsunda milljarða
snúningur íslensku
bankanna á þeim
þýsku haggaði ekki
velvilja Þjóðverja til
Íslands. Ljósmyndir/Hari
Halldór er einn af okkar allra reyndustu
bókamönnum, þekkir bransann út og inn.
Hvað finnst honum um jólabókaflóðið í ár,
hverjir standa upp úr?
„Á meðan ég hef það hlutverk að kynna
íslenskar bókmenntir erlendis fer ég nú
ekki að úthluta stjörnum hér heima og
raða í virðingarstigann, en mér finnst
jólamarkaðurinn mjög forvitnilegur að
þessu sinni, ekki síst á sviði skáldskapar-
ins. Við erum til dæmis rækilega minnt
á samhengið í íslenskum bókmenntum,
sem Sigurður Nordal kallaði svo. Ungir
höfundar af báðum kynjum leita í sögulegt
efni eða glíma við eldri stílbrigði, bæði í
prósa og ljóðum, sem minnir okkur á að
bókmenntirnar geyma sögu og sjálfsmynd
þjóðar. Ég held að þetta afturhvarf sé ein-
kennandi fyrir árin eftir hrun og áherslan
á samhengið, á hið bókmenntalega minni,
birtist víðar en menn kunna að halda. Í
mögnuðum lokakafla nýjustu skáldsögu
Arnaldar Indriðasonar, svo dæmi sé
tekið, kinkar höfundur kolli til Halldórs
Laxness, Snorra Hjartarsonar og Stefáns
Harðar Grímssonar. Og þjóðin tekur því
fegins hendi – þá getum við verið nokkuð
bjartsýn.“
Einkennandi fyrir árin eftir hrun
Fyrsta árið
eftir að þeir
settust að við
Winnipeg-vatn,
Vesturfararnir,
dó næstum
helmingur
þeirra úr kulda
og vosbúð,
annað árið
herjaði skelfi-
leg pest á þá
en þriðja árið
keyptu þeir
sér prentvél
svo þeir gætu
farið að tjá sig
– og rífast! – á
prenti.
Ég held til dæmis
að beinar útflutn-
ingstekjur af sölu
Íslendinga á höf-
undarrétti á ári,
bara á bókmennta-
sviðinu, séu hærri
en allt framlag ríkis-
ins til messunnar.
Framhald á bls. 36
34 viðtal Helgin 10.-12. desember 2010