Læknablaðið - 15.01.1986, Síða 5

LÆKNABLAÐIÐ 1986; 72: 3-4
3
Jón Steffensen
FYRSTA FRÁSÖGN AF LEGBRESTIÁ ÍSLANDI
í neðanmálsgrein í riti sínu »Lýsing á Kötlu-
gjárgosinu 1823« og sem einskonar af-
leiðing þess goss, lýsir Sveinn læknir Pálsson
hinu hörmulega slysi 14. september 1823, er 3
merkismenn drukknuðu á Kötlukvísl. Þeir
voru Þórarinn Öefjörð nýsettur sýslumaður í
Skaftafellssýslum í sinni fyrstu embættisferð
þar, séra Páll Ólafsson áður prestur í Ásum í
Skaftártungu en nú nýtekinn við Uppholta-
þingum, og Benedikt Þórðarson á Flögu í
Skaftártungu. En fyrir honum gerir Sveinn
eftirfarandi grein;
»Benedikt Þórðarson, fátækur bóndi,
nýgiftur í annað sinn, merkisskáld og gáfu-
maður, fenginn til að fylgja þeim úr Tung-
unni, útyfir sandvötnin, ásamt 2 öðrum, sem
með naumindum afkomust« (1:289). »Bened-
ikt bjó lengi í eyðibýli, er kallast Herjúlfs-
staðase/, upp frá Álftaveri, fyrir austan svo
kallaða Skálm, meðfyrri konu sinnisárveikri,
og barðist þar við með mörgum börnum; því
hvervetna varð honum vel til. Erbýliþetta rétt
andspænis Kötlugjá, greip hann þar kvíði og
áhyggja stór, að Katla mundi bráðum hlaupa
og granda varnaði sínum, en ómögulegt
þaðan að komast, ef bráðan að bœri, vegna
vatna á allar síður, að hann með engu móti
eirði þar lengur, fékk sér húsmensku upp í
Skaftártungu, og var þetta hans 2. eða 3. ár
þar. Og samt réði Kötluvatn honum skapa-
dœgur.« (1:290).
Af hinni sárveiku fyrri konu Benedikts,
Katrínu Jónsdóttur og dánarmeini hennar
segja dagbækur Sveins læknis Pálssonar (2)
merka sögu læknisfræða hér á landi, sem er
tilefni þessara lína. Katrín er fædd um 1770,
sennilega á Herjólfsstöðum í Álftaveri, að
minsta kosti eru foreldrar hennar þar búandi
1772. Þau Benedikt og Katrín búa framan af
hjúskap sínum á ýmsum bæjum í Skaftár-
tungu, en flytjast 1810 í Herjólfsstaðasel, eða
Selhólma og Sel eins og Sveinn læknir nefnir
býlið alla jafna í dagbókunum.
í Manntali á íslandi 1801 búa þau hjón
ásamt tveim börnum þeirra á Hvammi í
Skaftártungu, því eldra 5 ára (f. um 1796). En
vegna þess að kirkjubækur eldri en 1816
vantar úr Ásaþingum og eldri en 1828 úr
Þykkvabæjarklaustur-þingum, er erfitt að
vita með vissu um öll börn Katrínar og
fæðingardag þeirra. Björn Magnússon telur
þau þessi: Þorsteinn, f. 1796, Benedikt, f.
1798, Sigríður, f. 1799, Þóra, f. 1800, Sólveig,
f. 1802, Sigríður, f. 1804, Þorsteinn, f.
15.5.1807, Gróa, f. 1810, Guðrún, f. 1811,
Þorlákur, f. 23.11.1814 (3:I,107ÍV, 198 og
209).
Sveinn læknir tekur Suður-Vík í Mýrdal í
ábúð 8. júlí 1809 og flytur heimili sitt þangað
síðar í þeim mánuði frá Kotmúla í Fljótshlíð,
og þegar 1810 getur hann Benedikts Þórðar-
sonar í dagbókum sínum og síðan að heita ár-
lega meðan Benedikt var á lífi. Mest eru
þau viðskifti almenns eðlis í sambandi við
búskap og ýmsar nauðsynjar, en Katrínu
konu Benedikts ber ekki á góma í dagbók-
unum fyrr en 1819, þá er ritað 19. júní:
»Vísiteradi Katrínu í Selinu med fullaldra
Fostur- edur2 — sidan viku afsumri. Síðan 1.
ágúst: Þáháttad var kom Benedikt uppá Konu
sína-fór Þórunn mín med honum. 2. ágúst:
Þórunn mín og Benedikt aptur um qvöldid, 3.
ágúst: Jeg samferda Benedikt austur ad
Hrífunesi. 4. ágúst: láþar kyr íóvedri- dóþar
qvennmadur í sóttinni, 5. ágúst: Þadan undir
Sólarlag út ad Seli og heim. (2, leyst er úr
öllum skammstöfunum).
Þar sem Þórunn Bjarnadóttir kona Sveins
læknis, sem mikið var sótt til sængurkvenna,
fer með Benedikt má ætla að Katrín hafi
fengið jóðsótt 1. ágúst, en hún síðan dottið
alveg niður og Þórunn því farið þegar aftur
heim. En Sveinn hefur haft beig af þessari
framvindu mála og ákveðið að nota tæki-
færið, þar sem hann átti erindi að Hrífunesi
og Iíta á Katrínu í leiðinni, og áhyggjur Sveins
af henni koma ennfremur fram í því, að
hann getur um hana í bréfi til Odds land-
læknis Hjaltalíns 11. febrúar 1820: Skrev
Landphysico Hjaltalín med Fattiges Regnin-
ge (og) um Katrínu í Seli (2).