Læknablaðið - 15.01.1986, Síða 6

4
LÆKNABLAÐIÐ
Nú segir ekki af Katrínu fyrr en 8. október
1820, þá ritar Sveinn í dagsbókina: Prófastur
á Reinir-bréf um lát Katrínar og síðan 10.
október: Vid Sigurdur og Bensi austur í
Tungu, obduceradi Katrínu sálugu á Flögu.
(Fylgdarmenn Sveins, Sigurður Jónsson, f.
1797, er vinnumaður hans og Bensi er Bened-
ikt, f. 1805 sonur Sveins. Þeir eru á leið í
Hrífunesskóg til kolagerðar). 11. október: vid
Begravelse Katrínar í Ásum.:
Það er vissulega bagalegt að ekki skuli vikið
að því einu orði hvað líkskurðurinn leiddi í
ljós og hef ég oft fundið sárt til þess hve kröpp
frásögn dagbókanna er. En að því er til
sjúkdóma og meðala tekur má það sumpart
vera af því, að Sveinn mun hafa haldið
sérstaka lækningadagbók. Á nokkrum
stöðum í dagbókunum vísar hann til diarium
medicum, en engin slitur af slíku handriti hef
ég rekist á meðal plagga hans, svo þakklátur
má maður vera dagbókunum þrátt fyrir orð-
og stafafæð þeirra. En af prestsþjónustubók
Ásaþinga sést hvað krufningin hefur leitt í
ljós, þar segir að Katrín Jónsdóttir, 49 ára frá
Flögu hafi dáið 7. október 1820 úr: Rupturog
suppuration af uterus gravidus. Þessa vitnesk-
ju gat séra Páll Ólafsson, er jarðsöng Katrínu,
aðeins hafa fengið hjá Sveini lækni, sem auk
þess getur þess í dagbókinni fyrir árið 1820, að
hann hafi látið tveimur aðilum í té sjúkdóms-
sögu Katrínar, þ.e. 10. nóvember: skrifaði
fyrir Benedict Þórdarson extrema konu hans
sálugrar, og 26. desember: skrifaði síra Páii
og sendt historia Katrínar sálugu.
Leit mín að sjúkrasögu Katrínar á líklegum
stöðum eins og í Skjalasafni landlæknis,
í Þjóðskjalasafni og í handritasafni Lands-
bókasafns hefur ekki borið árangur og meðan
hún er ófundin verða ýms forvitnileg atriði
hennar í óvissu, þar á meðal hvenfer legið
hafi brostið. Var það þegar um garð gengið
þegar Sveinn læknir vitjar Katrínar 19. júní
eða gerist það 1. ágúst? Það eitt má telja
öruggt að legið hafi brostið og það orðið eigi
skemur en 14 mánuðum fyrir andlátið, sem
vafalítið hefur orsakast af blóðeitrun. Þessi
langdregna rás atburðanna við hinn alla jafna
bráðrepandi legbrest, bendir til þess að hann
hafi ekki verið fullkominn, þ.e. að lífhimnan
hafi haldið — ruptura uteri incompleta.
Það er einmitt á ófullkomnum legbresti sem
erfiðast hefur reynst að átta sig, og oftast er
það krufning, sem leiðir þann óvænta atburð
í ljós, eins og Böers segir, er fyrstur manna
mun hafa lýst honum á prenti 1807, en
Matthías Saxtorph hafði orðið fyrir líkri
reynslu á Friðriksspítala í Höfn árið 1780, án
þess að geta atviksins á prenti (4:200-201).
Sveini lækni er það naumast láandi þótt
krufningar hafi þurft með til að leiða í ljós
dánarorsök Katrínar og það ber að lofa, að
hann átti það ríka forvitni til að bera, að hann
lét eigi torsótta leið úr Vík í Skaftártungur
hindra sig í þeirri framkvæmd. Ennfremur
hefur hann vitað um skilning Benedikts á
málefninu og treyst því, að hann heimilaði
krufningu á líki konu sinnar.
Á dögum hinna fyrstu embættislækna
landsins voru krufningar mjög fátíðar og
sérstaklega þær, sem eingöngu voru gerðar af
fræðilegum áhuga læknisins (5:191-194).
Aðeins er kunnugt um eina slíka krufningu
eldri en þá er Sveinn gerði og á hann heiðurinn
af að hafa komið henni á framfæri í Æfisögu
Bjarna Pálssonar, þar sem segir frá krufningu
Bjarna á líki mánaðar gamals sonar hans, sem
Ieiddi í ljós vöntun á gallblöðru (6:66). Sveinn
segir einnig frá þessu í dagbók sinni, þegar
hann getur skírnar sonar síns, Guðmundar
»eftir barni Landphysici sáluga sem dó mána-
dar gamalt af defectu bilis« (2:23.2.1798). Á
námsárum Sveins hjá Jóni landlækni Sveins-
syni er hann viðstaddur krufningu, sem Jón
gerði eflaust í kennsluskyni (2:27.2.1785) og
eftir að Sveinn varð héraðslæknir gerði hann
fimm réttarkrufningar (visum repertum), en
svo er að sjá, sem flestar þeirra hafi einungis
verið líkskoðun án opnunar líkamshola
(2:9.5.1807, 3.4.1808, 11.5.1812, 9.6.1820,
12.2.1831).
Sveinn læknir Pálsson fetar í spor tengda-
föður síns Bjarna landlæknis Pálssonar, þeg-
ar hann leitar sér þekkingar á eðli sjúkdóma
með krufningu, og verða þeir tveir réttnefnd-
ir frumherjar líffærameinafræði hér á landi.
HEIMILDIR
1) Safn til sögu íslands og íslenskra bókmennta. 4. bd.
Kaupmannahöfn og Reykjavík, 1907-1915.
2) ÍB. 2-4, 8vo, Ein hönd, Skr. 1779. Almanök, með
dagbókum, minnisgreinum og athugunum Sveins
læknis Pálssonar.
3) Magnússon Björn: Vestur-Skaftfellingar 1703-1966,
I.-IV. bd. Reykjavík, 1970-1973.
4) Ingerslev E.: Matthías Saxtorph og hans Samtid,
Köbenhavn, 1913.
5) Jónsson Vilmundur: Lækningar og saga. Reykja-
vík, 1969.
6) Pálsson Sveinn: Æfisaga Bjarna Pálssonar, sem var
fyrsti Landphysicus á íslandi. Leirárgörðum, 1800.