Læknablaðið : fylgirit - 15.05.1982, Side 8

6
LÆKNABLAÐIÐ
Inngangur
Danakóngur álti Vestmannaeyjar,
tönd, hús, tœki og i reynd
búfé, fugl og menn.
Úr sögu Vestmannaeyja
Eftir að sá, sem þetta ritar, var kominn aftur til
Vestmannaeyja og þá sem héraðslæknir, eftir á
sínum tíma að hafa slitið barnsskónum þar, vakn-
aði áhuginn fyrir alvöru á þessum voðalega
barnasjúkdómi, ginklofanum. Þegar ég nú árið
1951 kom aftur til Vestmannaeyja var ekki liðið
eitt ár frá síðasta stífkrampatilfellinu þar. innan
við 20 ár frá síðasta ginklofatilfellinu þar og 17 ár
frá því, að ég á námsárum mínum, í fjarveru hér-
aðslæknisins í Hornafirði stundaði stífkrampa-
sjúkling, þar sem ekki var annað hægt að gera, eins
og málum var komið, en lina þjáningar með deyf-
andi lyfjum. (18,51).
Það var því eitt mitt fyrsta verk, sem héraðs-
læknis í Eyjum, að korna á stífkrampabólusetn-
ingu með öðruni ónæmisaðgerðum, en aðrir hér-
aðslæknarog heilsuverndarstöðvar tóku þetta svo
upp von bráðar, því að enn komu fyrir dreifð til-
felli af stífkrampa og ginklofa víðsvegar um land-
ið, eins og ntannfjöldaskýrslur og heilbrigðis-
skýrslur sanna (19,50). Síðustu tilfelli. sem ég hefi
séð á skrá eru frá 1959 í Blönduóshéraði, frá
Höfðakaupstað og frá 1960 á Hellu í Helluhéraði.
Þetta síðasta tilfelli var nýburi, drengur frá heimili
hestamanna. Hann var á 12. degi fluttur á barna-
deild Landakotsspítala og lifði af þrátt fyrir rnikla
krampa (opisthotonus), en slíks munu fá dæmi (51,
53,20). Uppskurður og hreinsun á nafla og miklar
blóðvatnsgjafir voru við hafðar, auk pensillíngjafar
(16).
I sóknarlýsingum presta frá 19. öld, og raunar
fyrr, mátti lesa um þennan skæða barnasjúkdóm i
Vestmannaeyjum, síðast frá hendi séra Jóns Aust-
manns, en hans skýrsla nær til 1842, en þá voru
þrjú af hverjum fjórum fæddum börnurn talin
verða sjúkdómnum að bráð (3, 27).
Dr. Schleisner endurskoðar niðurstöður séra
Jóns Austmanns og fær með því að miða við gin-
klofatímabilið, sem hann kallar svo, frá 5.—12.
aldursdegi barnsins, um það bil % af lifandi
fæddum dána á nefndu tímabili. Þetta kemurfram
í doktorsriti læknisins „Forsög til en Nosographie
af Island", sem kom út í Kaupmannahöfn 1849, ári
eftir að Schleisner kom heim til sín eftir
rúmlega ársdvöl á íslandi (77). í fyrrnefndri
doktorsritgerð er ekkert frekar rætt um ginklof-
ann, en lofað er sérstakri ritgerð um það efni. Fá-
um sögunt fer af þessari ritgerð hér á landi og
komu upp allskonar sögusagnir, en á þeim byggist
m.a. ritgerð séra Jes Gíslasonar (14). sem hann reit
að tilhlutan Halldórs Gunnlaugssonar héraðs-
læknis, sem taldi sig hafa „rnisst" barn úrginklofa
árið 1915 til heimilis í „Fjósinu", sem svo var
kallað, í Garðinum („Gaarden"). en það var fyrr-
um fjós einokunarkaupmanna. sem þar bjuggu
lengst af. Ritgerð mín, sem birtist í Vestmanna-
eyjum í „Bliki" 1957 (28) byggðist einnig á þessum
og öðrum sögusögnum kunnugra, svo og á
sóknarlýsingum presta. en kjarninn í því var sá, að
dr. Schleisner hefði tekist að kenna eyjaskeggjum
betra mataræði. bætt hreinlæti utan hússog innan
og það í svo ríkum mæli, að það olli aldahvörfum.
Eftirá að hyggja, varð augljóst. að þetta gat engan
veginn staðist, sbr. og bréf Magnúsar Stephensen
héraðslæknis 1864 til landlæknis um hreinlætismál
í Eyjum. (81). Eitthvað annað hlaut því að hafa
komið til hér. Sjá ennfremur Sögu Vestmannaeyja
(31).
Séra Brynjólfur Jónsson sóknarprestur, leggur
í sóknarlýsingu sinni, þar sem hann m.a. lýsir þeim
umskiptum, sem urðu til hins betra í barnadauða í
Eyjunt við dvöl Schleisners þar. mesta áherslu á
„naflaolíuna". (34). Naflaolía var raunar löngu
þekkt og Jón Thorsteinsson landlæknir lýsir henni
í riti sínu um ungbarnameðferð 1846, ári áður en
Schleisner tók til starfa, sem ósúru og ósöltu nýju
smjöri eða feiti. Ekki var það þó líklegt til mikillar
sótthreinsunar. Aðspurðir könnuðust lyfjafræð-
ingar hér ekki við naflaolíu. því að langt er síðan
hún var notuð. Þýðing Blöndals (5) á „naflaolia"
er „kópaívabalsam" (Balsamum Copaiba).
Sumum datt í hug t.d. lyfjafræðingum, að nafla-
olían væri e.t.v. Perúbaisam, en það var alþekkt
sáraolía hér áður fyrr, m.a. notuð mikið í Vest-
mannaeyjum. í hinu stóra fiskverkunarhúsi Gísla
J. Johnsen i Eyjum, sem sökum stærðar var kallað
„Eilífðin", var sérstakur maður, einskonar „bart-
skeri", sem hafði þann starfa að fara uni sali að
loknu dagsverki og bera Perúbalsam á öll sár,