Læknablaðið : fylgirit - 15.05.1982, Blaðsíða 11

I
LÆKNABLAÐIÐ
9
l.kafli
Sögulegt baksviö
Vissara var að kaupa í tima,
fjalir í kistu og
dúk i Ukklæði,
meðan fékkst,
ef von var á nýju barni.
Gömul sögn úr Vestmannaeyjum.
Rannsóknir íslenskra presta
og lækna fram um 1800
Fyrstu fregnir af sjúkdómi þessum, ginklofan-
um, höfum við úr minnisbók Odds biskups frá
1630 (92) en hann hefur eftir séra Jóni Jónssyni í
Vestmannaeyjum: „item skrifar séra Jón að þar
hafi andasl 1V konur allar úr ginklofa . . . „item
af 37 börnum . . . sem fœðst hafa siðan rœningjaárið
lifa ekki utan ...“ (Hér mun vera málum blandað.
Þó nægir þessi grein, til þess að sýna fram á, að
þama er ginklofinn þegar þekktur sjúkdómur.)
Þótt svo sé tekið til orða og vanti í handritið. þá
lítur út fyrir, að þar hafi átt að lýsa því, hversu
mörg böm hafi dáið úr sjúkdómnum, en það hefur
fallið burt. Að ..IV konur“ dóu bendir án efa til
þess misskilnings að konur gætu ekki fætt í Vest-
mannaeyjum, eins og Streyc telur (82) sbr. bls. 21.
Þá koma fregnir af sjúkdómi þessum í riti séra
Gizurar Péturssonar: „Lítil tilvísun um Vest-
mannaeyja háttalag og bygging" - „Actor séra
Gizur Pétursson". Gizur þessi var prestur í Vest-
mannaeyjum 1687-1713. (Þar er einnig vitnað í
landkynningarrit Gunnlaugs Oddssonar sáluga):
../ Eyjunum er sjúkdómur sá börnum mjög skœður
er menn heita ginklofa.“ Ennfremur skrifar séra
Gizur: „Ginklofann fá hér þatt ungu nýfœddu börn.
Hann er að sjá mjög líkur sinadrœtti og afmyndar,
teygir og togar sundur og saman limina, hér er og
einnig Itoldið blásvart. Sjaldan fá hann fullorðnir, en
ef það skeður stiga þeir gjarna fram“ (25, 68).
Hér hefir séra Gizur þegar áttað sig á nýbura og
fullorðins myndum sjúkdómsins en árið 1837 eru
þýskir læknar enn að veltast í vafa um þetta mál
(2). í þriðja stað kemur ferðabók þeirra Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar (síðar landlæknis),
en þar er talað um ginklofann. „veikina“ í Vest-
mannaeyjum, sem „enska sýki“ þ.e.a.s. beinkröm
(Rachitis) (64).
Sbr. ennfremur umræðu hérá eftir um nafna- og
hugtakarugling.
Hannes Finnsson biskup (9) telur ginklofann
einnig vera „ensku sýkina“, „beinkröm".
Sveinn Pálsson læknir, sem mun reyndar fyrstur
lækna hafa fengist við að rannsaka ástandið í
Vestmannaeyjum, hafði áður reynt að gera sér
grein fyrir þessum sjúkdómi og þá meðal annars
hvort hann væri sérstök íslensk mynd af „ensku
sýkinni", „beinkröm", eða ekki. Hann komst að
þeirri niðurstöðu. að hér myndi ekki vera um
beinkröm að ræða heldur annan sérstakan sjúk-
dóm, hann hafði hins vegar ekki erindi sem erfiði í
sambandi við meðferð á ginklofanum í Vest-
mannaeyjum. Samanber ennfremur umræðu um
þetta í kafla um nafnarugling á blaðsíðu 20.
Þessi skrif sem hér hafa verið rakin eru frá sau-
tjándu og átjándu öldinni, en fljótlega eftir átján-
hundruð skrifar Magnús Stephensen (1806):
ung fósturbörn mín lögðust nokkrum sinnum sér-
legar sóttir og veikindi. Nefni ég meðal þeirra gin-
klofann í Vestmannaeyjum, sem árlega hefur lengi
sálgað fjölda þeirra — óhollt vatn, fiskœti, sjó-
fuglafœða, einkum fýlungi. . . valda þessu" (80).
Séra Jón Austmann (3) rekur ginklofadauðs-
föllin allt frá 1817 til 1842, sem hlutfall af lifandi
fæddum og hann kemst að eftirfarandi niður-
stöðu: „A ð ginklofinn geysi hér óttalaust er lýðum
Ijóst og hefir hinum dönsku lœknum, Itingað til ekki
hið minnsta tekisl að lina á honum. Sjá töflubrot þar
um hér síðar“ (fæðinga- og dánarskrár nýbura
(tafla 1, s. 34).
Það var sameiginlegt álit þeirra manna, sem hér
hafa verið nefndir, þó sérstaklega Sveins Pálssonar
og Magnúsar Stephensen, að óþrifnaður væri or-
sök sjúkdómsins og mikið kjöt- og fiskát. Fýlafiðri
og síðast en ekki síst ónógu og slæmu neysluvatni
var einnig kennt um ófögnuðinn. Vatnið var tekið
úr Vilborgarstaðatjörn (Vilpu), þegar brunnar
þrutu, að minnsta kosti hvað snerti heimamenn, en
danskir notuðu vatn af Heimakletti, er safnað var í
ker „undir Löngu“.
Dönsk yfirvöld — danskir
læknar 1828—60
Nú lá ginklofamálið í salti í rúm tuttugu ár, án
þess nokkuð væri að gert. Þá var með konungsúr-
skurði 6. júní 1827 ákveðið að stofna sérstakt