SunnudagsMogginn - 24.06.2012, Blaðsíða 10

10 24. júní 2012
Í okkar heimshluta var tuttugusta öldin mesta framfara-skeið sögunnar. Þetta var öldin þegar læknavísindin tókustórstígum framförum. Nú varð unnt að lækna fólk af ill-vígum sjúkdómum og lina þjáningar þeirra sem ekki urðu
læknaðir. Það tókst að draga úr barnadauða, hinir gigtveiku og
hoknu réttu úr sér og urðu vinnufærir, sjóndaprir fengu sjón og
geðrænir sjúkdómar urðu viðurkenndir og læknanlegir. Mennt-
un varð almannaeign. Húsakostur tekjulægstu hópa samfélagsins
tók stakkaskiptum. Fólk varð heilsubetra og langlífara. Allt gerð-
ist þetta með sameiginlegu félagslegu átaki. Saman rákum við
heilbrigðiskerfið, menntakerfið og saman fundum við úrræði
fyrir hina tekjulægstu í húsnæðismálum. Þetta var líka öld al-
mannatrygginga, öldin sem menn settu sér það takmark að allir
ættu rétt á því að búa við öryggi frá vöggu til grafar, svo vitnað sé
í fleyg ummæli breska stjórnmálamannsins Beveridge í þann
mund sem Bretar tóku fyrir alvöru að smíða sér velferðarkerfi
upp úr heimsstyrjöldinni síðari.
Á tuttugustu öldinni tóku atvinnuhættir stórstígum breyt-
ingum. Hér á landi voru útgerðarfélög sett á laggirnar. Þar sem
ekki voru forsendur fyrir verslunarrekstri sem byggði á ein-
staklingsframtaki, bundust menn samtökum og komu á fót
kaupfélögum. Og samfélagið kom upp póstþjónustu, símakerfi,
löggæslu. Hin mikla framleiðsluvél malaði gull á meðan vís-
indamenn í háskólunum fengu skjól samfélagsins til að sinna
grunnrannsóknum sem síðan urðu undirstaða enn meiri fram-
fara.
Um þetta samfélagslega átak skapaðist þverpólitísk sátt upp úr
miðri tuttugustu öldinni og fram á níunda áratuginn. Ekki var
deilt um samfélagslega þjónustu heldur hitt hversu hratt ætti að
fara í sakirnar í uppbyggingunni, hve mikið ætti að skattleggja,
hver réttindi og kjör launafólksins ættu að vera, en um sjálfan
grunninn deildu menn ekki. Hægri menn tóku að sönnu snemma
að gagnrýna félagslegt framtak í atvinnulífinu. Þar sem bæj-
arútgerðir höfðu verið vildu þeir færa þær í hendur einstaklings-
framtaksins, margir úr þessum pólitíska ranni höfðu horn í síðu
kaupfélaga og margir hefðu eflaust getað skrifað pistil eins og
Hanna Birna Kristjánsdóttir skrifaði hér á þessum stað í síðustu
viku. Hún talaði um stjórnlyndi vinstri manna. Þeir vildu segja
fólki fyrir verkum í uppbyggingu atvinnulífs, í stað þess að skapa
atvinnulífinu hagstæð skilyrði og láta einstaklinginn um afgang-
inn.
En er þetta rétt? Er þetta munurinn á hægri mönnum og
vinstri mönnum nú um stundir? Ég hef grun um að Hanna Birna
sé á villigötum; að skrifa á skakkri öld.
Frá mínum bæjardyrum horft gerðist þetta: Smám saman
komust vinstri menn að þeirri niðurstöðu að atvinnurekstri sem
samfélagið hefði komið á laggirnar með félagslegu átaki mætti
gjarnan fela einstaklingsframtakinu. Þegar atvinnufyrirtæki voru
einkavædd undir aldarlokin, SR-mjöl, Áburðarverksmiðjan og
fleiri, þá var þessu ekki andmælt af hálfu vinstri manna. Menn
fundu að því fyrst og fremst þegar þessi fyrirtæki voru gefin en
ekki seld. Jafnvel gagnrýni á einkavæðingu bankanna byggðist á
þessu, auk þess sem mörgum okkar þótti mikilvægt að halda ein-
um öflugum banka í eigu ríkisins sem kjölfestu í smáu hagkerfi.
Sáttin var hins vegar rofin þegar hægri menn vildu greiða
einkaframtakinu farveg inn eftir spítalaganginum og inn í skóla-
stofuna. Um þetta hófust mikil átök, sem fóru harðnandi eftir því
sem nær dró aldamótum. Með þessari baráttu rofnaði sáttin.
En meira gerðist. Vinstri menn sem vörðu félagslega rekið vel-
ferðarkerfi hættu að vilja hafa afskipti af atvinnulífinu. Ef til vill á
það eftir að breytast aftur. En nú voru það hægri mennirnir og
langt inn eftir kratavængnum, sem tóku að hafa svo mikil af-
skipti af atvinnulífi að sjálfur Stalín hefði þótt fullsæmdur af.
Þessi atvinnustefna, sem reyndar var ekki ný af nálinni, var að
sjálfsögðu stóriðjan. Þegar hægri menn hamast á þingi og í fjöl-
miðlum um meint getuleysi ríkisstjórnarinnar í atvinnumálum
þá þýðir það þetta: Stjórnin vill ekki virkja í þágu stóriðju. Og í
þessum stjórnlyndisanda hafa hægri menn stjórnað þegar þeir
hafa haldið um stjórnvölinn síðustu árin. Þannig að ég er hrædd-
ur um að pistill Hönnu Birnu um stjórnlynda vinstri menn í at-
vinnumálum og hægri mennina sem ekki vilja nema lágmarks-
afskipti af atvinnulífinu fái ekki staðist skoðun.
Skrifað á
rangri öld
Úr ólíkum
áttum
Ögmundur Jónasson
ogmundur@althingi.is
Jón Sigurðsson fæddistsem kunnugt er áHrafnseyri við Arn-arfjörð 17. júní 1811, fyr-
ir 201 ári. Það er engin til-
viljun, að hann gerðist leiðtogi
sjálfstæðisbaráttunnar, því að í
fari hans var sjaldgæft jafnvægi
kappsemi og hófsemi, vöku,
sem unir hlutskipti sínu, og
draums, sem vill rætast.
Allir vita, að Jón vildi sækja
rétt í hendur Dana. En rétt til
hvers? Hver var stjórnmála-
skoðun Jóns?
Því er fljótsvarað. Hann var
frjálshyggjumaður. Hann dáð-
ist að því, hvernig Bretar tak-
mörkuðu ríkisvaldið með því
að dreifa því og skorða það við
siði og venjur. Hann hafi lesið
með skilningi og alúð rit Jean-
Baptiste Says, sem var einn
kunnasti lærisveinn Adams
Smiths á meginlandi Norður-
álfunnar.
Jón skrifaði 1841: „Frelsi
manna á ekki að vera bundið
nema þar, sem öllu félaginu
(þjóðinni) mætti verða skaði,
að það gengi fram.“ Enn sagði
hann: „Að líkum hætti má at-
vinnufrelsi og verslunarfrelsi
ekki missa, þar sem nokkuð
fjör og dugnaður á að komast á
fót, og má í því skyni ekki
hafa stundarskaða nokkurra
manna fyrir augum, heldur
gagn alþýðu bæði í bráð og
lengd.“
Jón skrifaði bróður sínum
1866: „Þú heldur, að einhver
svelgi okkur. Látum þá alla
svelgja okkur í þeim skilningi,
að þeir eigi við okkur kaup og
viðskipti. Frelsið er ekki í því
að lifa einn sér og eiga ekki
viðskipti við neinn.“
Skýrar verður skoðun Jóns
varla lýst. Hún er þveröfug við
þá, sem núverandi valdhafar á
Íslandi hafa, en í þeirra sögu
renna öll vötn til Dýrafjarðar.
Athugasemdir og leiðréttingar vel
þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Jón Sigurðsson var frjálshyggjumaður
Mynd vikunnar í stutt-
myndaröð MBL Sjónvarps heitir
„Skafmiði“. Myndin er loka-
verkefni Fannars Sveinssonar
úr Kvikmyndaskóla Íslands en
hann skrifaði handritið og leik-
stýrði myndinni sjálfur. „Hún-
fjallar um mann sem tekur lán
fyrir bíl og þarf nú að greiða
lánið án tafar,“ segir Fannar en
þannig tengist myndin að
nokkru leyti því ástandi sem
margir Íslendingar hafa upp-
lifað eftir hrun. Líkt og flestir
leikstjórar segist Fannar vera
með nokkur ókláruð handrit í
vinnslu. „Ég er nú alltaf með
hnút í maganum yfir því hvað
það er langt síðan ég gerði síð-
ustu stuttmynd. Þannig að það
fer að koma að því að ég klári
eitthvert handritið og hendi í
eina stuttmynd.“
Fjöldi leikara kemur fram í
stuttmynd Fannars, m.a.
Gunnar Hansson, Magnús
Ragnarsson, Ellert A. Ingi-
mundarson, Guðbjörg Thor-
oddsen, Ólafur S.K. Þorvaldz,
Páldís Björg Guðnadóttir,
Valdimar Sveinsson og Kjartan
Darri Kristjánsson. Það getur
verið mjög krefjandi fyrir leik-
stjóra að leikstýra svo stórum
hópi leikara en myndin hefur
fengið fínar viðtökur á kvik-
myndahátíðum á Íslandi. „Það
er aldrei að vita nema ég sendi
hana út á einhverja hátíð.“
vilhjalmur@mbl.is
Skafmiði
Kvikmyndir
Leikstjórinn Fannar Sveinsson
Íslenska ullin er einstök
Skoðaðu litaúrvalið
í næstu verslun.
Sjá sölustaði á
istex.is