Morgunblaðið - Sunnudagur - 08.12.2013, Blaðsíða 45

hlutastjórninni í Suður-Afríku leikinn og m.a. það að
halda Mandela föngnum í tæpa þrjá áratugi. En
smám saman snerist dæmið við. Umheimurinn sner-
ist líka. Reynt var að þvinga fram breytta stefnu í að-
skilnaðarstefnu með því að einangra stjórn hvíta
minnihlutans og beita landið sífellt harðari efnahags-
þvingunum. Ísland samþykkti fyrir sitt leyti lög í þá
veru árið 1988. Efnahagsþvinganir eru seinvirkt og
tvíeggjað vopn, eins og þekkt er, og bitnaði auðvitað
hart á þeim sem síst skyldi, svarta meirihlutanum í
landinu. En það er eitt skásta úrræði sem hægt er að
beita á meðan bein hernaðaríhlutun er enn útilokuð.
Enginn annar
Og að lokum svarf bannið nægjanlega að valdhöf-
unum í Pretoríu. Og þá kom á daginn, að það hafði
verið stórkostlegt happ að saksóknaranum, sem áður
hefur verið nefndur, hafði ekki tekist það ætl-
unarverk sitt að koma Nelson Mandela andófsmanni í
gálgann. Ekkert bendir til að nokkrum öðrum manni
hefði tekist að tryggja af hálfu hins svarta meirihluta,
að valdaskiptin frá „kúgurunum“ til hinna undir-
okuðu færu fram með þeim friðsamlega hætti sem
varð. Kannski er ekki ofsagt að Mandela hafi gert
kraftaverk og það af stærri gerðinni og heimurinn all-
ur hafi verið til vitnis um það. Og hefði einhver annar
samþykkt að standa við hlið fyrrverandi forseta Suð-
ur-Afríku, F.W. de Klerk, og deila með honum friðar-
verðlaunum Nóbels? Með því er alls ekki sagt að de
Klerk hafi ekki verið betur að sínum verðlaunum
kominn en margur annar. En minni maður en Man-
dela hefði getað séð í honum holdgerving kúgaranna
eða a.m.k. fangavarða sinna, beinna og óbeinna.
Mandela kom í veg fyrir að hefndaræði gripi um
sig eftir að valdaskiptin urðu í landinu. Yfirbragð
hans allt og háttsemi í forsetastól voru í rauninni ein-
stök og óvenjuleg. Flestum þótti sem óvenjuleg
manngæska stafaði frá honum rétt eins og pínulitlu
albönsku nunnunni sem varð hin blessaða af Kal-
kútta á Indlandi.
Gandhi Afríku?
En Mandela hafði þó ekki, sem einn af helstu leiðtog-
um andófsmanna gegn aðskilnaðarstefnunni í Suður-
Afríku, viljað einangra baráttu Þjóðarhreyfing-
arinnar við friðsamlegar aðgerðir. Hann studdi og
stóð fyrir hermdarverkum í þágu baráttunnar. En
hann lagði höfuðáherslu á að slíkum aðgerðum yrði
ekki beint gegn einstaklingum heldur fremur að
byggingum og öðrum sambærilegum táknrænum
þáttum sem tengdust minnihlutastjórninni í Preto-
ríu. Í umsögnum sem birst hafa vegna fráfalls Man-
dela hefur verið minnt á að nafn hans á tungu inn-
fæddra hafi verið Rolihlahla, sem þýði
vandræðaseggur (troublemaker) og ætlast hafi verið
til þess af ætt hans og stuðningsmönnum að hann risi
undir því nafni. Hann hafi reyndar verið af afrísku
konungakyni og þess vegna hafði hann sjálfur á orði,
að hann hefði verið fæddur til að stjórna, en orðið að
tileinka sér að hans rétta hlutverk væri að þjóna.
Mandela var einn af sárafáum af sínum kynstofni
sem luku háskólaprófi, en eftir að lögfræðigráðan
var fengin opnaði hann lögmannsstofu og ævi-
söguritari hans segir að hann hafi svo sannarlega
kunnað að njóta lífsins í Jóhannesarborg manndóms-
áranna og haft sérlega næmt auga fyrir fögrum kon-
um. Hann hafi verið mikill dansherra, en hann hafi
iðkað box af ekki minni áhuga. Mandela var sem sagt
alla tíð bæði harður og mjúkur, eftir því sem við átti.
Það hefur hingað til ekki þótt líkleg leið til að öðlast
dýrlingstitil í lifanda lífi og verðskulda hann að hafa
verið lögfræðingur, dansfífl (eins og sumir kalla það)
og boxari. Eitt af þessu þrennu ætti að duga til að
koma í veg fyrir slíkt, hvað þá öll þrennan. En Nel-
son Mandela laut algjörlega sínum eigin lögmálum.
Framtíðin
Um leið og hinn mikli maður er syrgður mjög er ekki
komist hjá því að litast aðeins um sviðið í Suður-
Afríku. Þótt lýðræðislegar kosningar undir alþjóð-
legu eftirliti fari reglubundið fram er niðurstaðan
enn sú að einsflokksstjórn er í landinu. Þjóðarráð
Mandela fer enn með völd. En það er þó ekki allt
eins og það ætti að vera. Spilling fer vaxandi og
valda- og auðsöfnun blasir við. Glæpatíðni er óhugn-
anleg og fátækt og menntunarskortur ýtir undir
vonleysi. Ástandið er því ekki beint björgulegt. En
það er ekki við Mandela að sakast. Hann skilaði sínu.
En hitt er hugsanlegt að hin almenna aðdáun og hið
mikla traust sem þessi friðarhöfðingi naut hafi
tryggt öðrum svigrúm sem þeir hafi ekki að öllu leyti
kunnað að fara með. Þótt Mandela hafi ekki verið við
völd í tæpan hálfan annan áratug, þá var hann þar og
fólkið leit á hann sem föður þjóðarinnar og það var
sjálfsprottinn titill. Nú þegar föðurímyndin hefur
hafist enn hærra til skýjanna og fjarlægist smám
saman að sama skapi er ekki að vita hvað gerist í
landinu hans.
Einstök minni
Bréfritari fékk tækifæri til að skoða fangaklefa Man-
dela á Robbineyju og heyra lýsingar fyrrverandi
samfanga hans, sem þá var þar sem umsjónarmaður
á staðnum, á verunni þar og hvernig fanganum
fræga tókst að halda sjálfsmynd sinni og reisn í fyr-
irskipaðri eymd og niðurlægingu. Og kalksteins-
náman þar sem hann var í nauðungarvinnu var einn-
ig skoðuð og þá var auðvelt að hrærast af frásögnum
af því, hvernig óvægið sólarljósið, sem kastaðist af
hvítum steinunum, smám saman skaðaði sjón hans
mikið. Þetta var eitt af ógleymanlegum atvikum lífs-
ins. Þó stendur fundur norrænna forsætisráðherra
með Mandela enn ofar í minni. Ekki endilega var það
eitthvað sem hann sagði og enn síður það sem við-
mælendur hans höfðu fram að færa. Nei, það var við-
mótið og sú undrun að skynja að annað, sem svo auð-
veldlega brýtur niður og eyðileggur, og hitt, sem svo
iðulega stígur mönnum til höfuðs og ruglar þá í rím-
inu, virtist ekki skilja eftir nein merki sem vart var
við hjá honum. Annars vegar nöturlegt fangelsi í
tæpa þrjá áratugi við niðurdrepandi og niðurlægj-
andi aðstæður og hins vegar á seinni helmingi lífsins
takmarkalítil upphafning og aðdáun. Hann bar með
sér, svo augljóst var, að hvort tveggja lét hann
ósnortinn. Geri aðrir dýrlingar betur.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Gróttan við Seltjarnarnes.
8.12. 2013 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 45