Fréttablaðið - 15.03.2014, Blaðsíða 76

15. mars 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 44
búna manninn sem hann óttaðist að myndi
murka lífið úr bróður sínum, ja, þá má vel
halda því fram að Istanbúl héti nú aftur
Konstantínópel eins og í árdaga og hún væri
því ekkert endilega tilbúningur, sú auglýsing
hér á síðunni um páskaferðina til höfuðborg-
ar Grikklands við Hellusund (!) sem ég fékk
umbrotsmanninn líka til að útbúa.
En hver varð þá slíkur örlagavaldur í lífi
þjóðanna í Anatolíu? Jú, svona leit hann út.
Hann var apaköttur af makakí-tegund, nánar
tiltekið er tegundin kennd við Gíbraltar.
Hann og fáeinir Gíbraltarapar aðrir, þar á
meðal sá sem ég leyfi mér alveg út í loftið
að kalla bróður hans, höfðu verið fluttir í
garð sumarhallar kóngsins yfir Grikklandi,
en sá hét Alexander I um þær mundir, og
þetta gerðist í október 1920. Alexander hafði
verið úti að ganga í hallar garðinum með sinn
stóra þýska fjárhund þegar hund-
urinn réðst á einn Gíbraltar-
apann og fór að tuska
hann duglega til. Þá
kom Alexander
vissulega þjótandi
en það var fjarri
því að hann ætl-
aði að hjálpa hund-
inum sínum að sálga
aparæflinum; þvert á
móti ætlaði kóngur að bjarga
lífi apans með því að reka hund-
inn á brott. En hinn apinn, sá
sem kom þjótandi bróður sínum til bjargar,
hann skildi ekki aðstæður og réðst því af
djörfung á Alexander og beit hann illilega
nokkrum sinnum. Þjónar kóngsins komu þá
með slætti miklum, og aparnir tveir voru
snöggir að láta sig hverfa.
Þrátt fyrir apabitið bar Alexander sig vel
fyrst á eftir. En svo fór að versna í því, sýk-
ing kom í sárið og blóðeitrun, og á þeim pens-
illínlausu tímum var slíkt alvörumál. Þrem
vikum seinna dó Grikkjakóngur.
Og þá tóku örlögin að spinna sinn óvænta
vef út frá apabitinu.
Perlan rifin úr höndum Tyrkja
Langafi Alexanders Grikkjakóngs var
Kristján IX Danakóngur, sá er færði okkur
Íslendingum „frelsisskrá úr föðurhendi“.
Sonarsonur Kristjáns var Konstantín I sem
varð Grikkjakóngur 1913. Hann var mennt-
aður í Þýskalandi og mágur Vilhjálms II
keisara. Er fyrri heimsstyrjöldin braust út
vildi valdamikill forsætisráðherra Grikkja,
Eleftheri os Venizelos, að landsmenn skip-
uðu sér í lið með Bretum og Frökkum gegn
Þjóðverjum og Tyrkjum sem voru saman í
bandalagi. Fyrir Venizelosi vakti ekki síst
að krækja í lönd af Tyrkjum, erkióvinum
Grikkja frá gamalli tíð, en Tyrkjaveldi stóð
þá höllum fæti. Konstantín I var enginn
vinur Tyrkja en þeim mun hlynntari Þjóð-
verjum. Hann beitti sér fyrir því að Grikk-
landi yrði hlutlaust en reyndi að þoka land-
inu nær Þýskalandi er leið á stríðið. Bretar
beittu sér þá fyrir því að Konstantín var rutt
úr hásætinu árið 1917 og fór hann í útlegð
til Sviss, en til kóngs var dubbaður Alex-
ander sonur hans. Hann var 23 ára, hafði
litla hæfileika og litla menntun til að stýra
landi, enda mála sannast að hann var aldrei
annað en leppur Breta og Venizelosar. Það
hlutskipti líkaði honum illa, en fékk ekki
að gert, nánast innilokaður í Tatoi-höllinni
skammt norður af Aþenu.
Meðan Alexander I ríkti þannig að nafninu
til lauk fyrri heimsstyrjöldinni með því að
Þjóðverjar og bandamenn þeirra biðu lægri
hlut. Mikil togstreita hófst um hvað verða
skyldi um Tyrkjaveldi og í friðarsamningum
sem Tyrkir voru neyddir til að samþykkja í
ágúst 1920 var ríki þeirra skorið rækilega
niður við trog. Það átti aðeins að ná yfir
hluta af miðri Anatolíu og norðurströndinni
við Svartahafið. Í austri áttu Armenar og
Kúrdar að fá lönd af Tyrkjum, og nýtt Sýr-
land líka, kringum tyrknesku borgina Izmir
átti Grikkland að fá mikið svæði en þá borg
kölluðu Grikkir frá fornu fari Smyrnu. Og
Istanbúl og nágrenni átti að vera á ábyrgð
alþjóðasamfélagsins, sú mikla perla hrifin
úr höndum Tyrkja!
En af því Alexander I dó, þá fór
þetta allt út um þúfur. Um það leyti
missti Venizelos tökin á land-
stjórninni og Grikkir kusu að
kalla Konstantín I aftur til
konungs. Og þá fór í verra, því
Konstantín taldi sig vera mik-
inn herforingja og kjörið að
láta kné fylgja kviði gagnvart
Tyrkjum. Ný lota í stríði þjóð-
anna hófst og þótt Tyrkir væru
illa á sig komnir var oflátungs-
háttur Konstantíns slíkur að hann
klúðraði því stríði illilega. Grikkir
misstu að lokum allar þær lendur í Anato líu
sem samningurinn 1920 hafði tryggt þeim,
mannfall varð ógurlegt í stríðinu, og þján-
ingar fólks lítt bærilegar. Og Istanbúl, sem
alþjóðasamfélagið hefði sjálfsagt afhent
Grikkjum að lokum ef þeir hefðu ekki skotið
sig svona illilega í fótinn, sú merkilega borg
varð áfram tyrknesk og heitir ennþá Istan-
búl. Og svo risu Tyrkir upp á afturlappirnar,
eftir að sigrast á hinum fífldjarfa Konstan-
tín I og mönnum hans, að þeir endurheimtu
líka lönd sín í austri: Armenía og Sýrland
fengu öngvar sneiðar af Tyrklandi, og Kúrd-
istan varð auðvitað ekki til.
Og allt þetta út af apakettinum sem beit
kónginn! Þetta er auðvitað hjásaga í öllu
sínu veldi – maður veit aldrei nákvæmlega
hvað hefði gerst ef apinn hefði ekki bitið
Alexander, en það er samt eitthvað töluvert
til í þessu!
Hvað varð um apann? Æjú, við vitum það.
Eftir að kóngurinn var bitinn, þá fóru þjónar
kóngsins á kreik, veiddu apana báða og lóg-
uðu þeim. En þá var það orðið of seint.
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson rifjar
vel þekkta hjásögu frá
árinu 1920, en þá var
framtíð Tyrklands mjög
óráðin
eftir fyrri
heimsstyrj-
öldina. Það
munaði
furðulega
litlu að
þetta
stóra land
yrði limað
alveg
sundur.
Sér til
skelfingar sá
hann blika á
næstum
fagurrautt
blóð bróður
síns þegar
hundströllið
nánast fleygði
honum til og
frá. Og
rakkinn var
reyndar ekki
einn á ferð,
með honum
var þungbúni
ungi maður-
inn sem hann
hafði svo oft
séð á vappi
eftir stíg-
unum milli
trjánna eða
bregða fyrir í
gluggum
konungs-
hallarinnar.
Konstantínópel
Ankara
Aþena
Smyrna
Antalya
Trabzon
Ezene
Aleppo
Yerevan
Arbil
S Ý R L A N D
T Y R K L A N D
G R I K K L A N D
A R M E N Í A
K Ú R D I S T A N
S v a r t a h a f
M i ð j a r ð a r h a f
K ý p u rK r í t
H e l l u s u n d
Svona vildi það til: Hann sat í mestu rólegheitum að snæðingi um hádeg-isbil og átti ekki von á öðru en að þessi dagur yrði eins og flestir aðrir dagar, friðsæll og tíðindalítill. Sólin skein mildilega í garðinum við kon-
ungshöllina; þótt það væri komið fram í októ-
ber bólaði lítið á haustinu og ennþá heyrðist
suðið í engisprettunum innan um vínviðar-
runnana og ólífutrén. Hann ákvað að
leggja sig eftir matinn. En þá heyrði
hann allt í einu skerandi neyðaróp,
hann leit snöggt í kringum sig,
þessa rödd hefði hann þekkt
hvar sem er. Ópið virtist koma
úr skógarlundi þar skammt frá
og hann brá við skjótt og hentist
á staðinn eins og fljótt og fæt-
urnir gátu borið hann. Heyrnin
hafði ekki brugðist honum, það
var enginn annar en bróðir hans
sem hafði æpt og ekki að tilefnis-
lausu. Á marmaralögðum stíg milli
trjánna hafði ráðist að bróður hans risavax-
inn hundur og náð í hnakkadrambið á honum,
hundurinn urraði og beit og sér til skelfing-
ar sá hann blika á næstum fagurrautt blóð
bróður síns þegar hundströllið nánast fleygði
honum til og frá. Og rakkinn var reyndar
ekki einn á ferð, með honum var þungbúni
ungi maðurinn sem hann hafði svo oft séð á
vappi eftir stígunum milli trjánna eða bregða
fyrir í gluggum konungshallarinnar, og þessi
maður kom nú askvaðandi með blikandi silf-
urstaf á lofti, og bjóst til að ljúka því verki
sem hundurinn hafði hafið, sem sé að ganga
endanlega frá bróður hans, varnarlausum,
skelfingu lostnum og blóðugum.
Í þessum hamagangi gat hann ekki orðað
þá hugsun hvort hann ætti að gæta bróð-
ur síns en þess þurfti ekki, eðlisávísunin
tók völdin, á augabragði æddi hann bróður
sínum til varnar, stökk upp að manninum
með stafinn á lofti og beit hann eins fast og
hann gat í lærið.
„Láttu hann bróður minn vera, drullu-
háleisturinn þinn!“ hefði hann æpt ef hann
hefði kunnað að tala, en úr því hann kunni
það ekki hélt hann bara áfram að bíta, tenn-
urnar smugu gegnum klæði mannsins sem
var farinn að æpa hástöfum á hjálp, svo
óvænt var árásin, og þá komu fleiri menn
hlaupandi með barefli á lofti og allt var
komið í uppnám, hundurinn sem bar ábyrgð
á þessu öllu lúskraðist burt en hann og bróðir
hans sáu sér þá leik á borði að sleppa burt,
bróðir hans alblóðugur en samt ennþá ekki
dauður úr öllum æðum, og þeir tóku tilhlaup
og stukku eins og eldibrandar upp í næsta
tré þar sem hvorki hundar né menn gætu náð
til þeirra.
Þannig vildi það sem sagt til. Þannig réð-
ust örlögin.
Apakötturinn örlagavaldur
Hvaða örlög? Jú, örlög milljóna manna. Það
var ekki minni maður en Winston Churchill
sem hélt því fram að þessi litli atburður í trjá-
garðinum við konungshöllina nærri Aþenu
hefði kostað milljón mannslíf, og margar
milljónir lentu á vergangi og hröktust endan-
lega frá heimilum sínum. Og það
má líka færa fyrir því rök
að þessi sami atburð-
ur hafi orðið til þess
að landamærin í
Anatolíu (eða Litlu-
Asíu öðru nafni eða
Tyrklandi) eru nú
um stundir eins og
sést á litla kortinu hér
á síðunni, en urðu ekki
eins og umbrotsmaður hefur
góðfúslega teiknað upp fyrir mig
á stærra kortinu: Tyrkland pínu-
lítið, Grikkland nær meðfram allri Eyjahafs-
ströndinni og allt til Kýpur, Sýrland miklu
stærra en nú er, Armenía heilmikið veldi við
Svartahaf; hið ógæfusama Kúrd istan gæti
jafnvel hafa orðið til!
Og ef hundkvikindið hefði ekki gert þessa
árás og söguhetja okkar ekki bitið unga þung-
ÞEGAR TYRKLAND VAR AÐ HVERFA
ANATÓLÍA Í ÖÐRUM HEIMI
ANATÓLÍA Í ÞESSUM HEIMI
ALEXANDER I KONSTANTÍN IGÍBRALTARAPI
Ferðaskrifstofan Grikklandsferðir stendur
fyrir frábærum ferðum til höfuðborgar
Grikklands, Konstantínópel.
Sérstök áhersla verður að þessu sinni lögð
á að skoða slóðir Tyrkja sem réðu borginni
þangað til fyrir tæpum 100 árum. Þá
„prýddu“ íslamskar bænakallssúlur m.a.s.
dómkirkjuna fögru, Hagia Sophia!
Sími: þrjár langar, tvær stuttar.
Páskaferðir 2014