Skessuhorn - 20.11.2013, Page 18

18 MIÐVIKUDAGUR 20 . NÓVEMBER 2013
Mikið hefur verið talað um kreppu
á Íslandi eftir bankahrun haustið
2008. Á fjórða tug síðustu aldar var
líka kreppa. Þá bjó stór hluti lands-
manna í sveitunum og verðið fyr-
ir dilkaskrokkinn fór úr átján nið-
ur í átta krónur. Reynir Guðbjarts-
son fyrrum bónda á Kjarlaksvöllum
í Saurbæ í Dölum fæddist í þeirri
kreppu árið 1934 og fann fyrir fá-
tæktinni sem henni fylgdi fram á
unglingsárin. Þegar Reynir rifjar
upp bernskuárin er varla trúandi að
svona hafi aðbúnaðurinn verið sem
fólk þurfti að lifa við á fyrri hluta
liðinnar aldar og jafnvel fram yfir
það. En þó almenningur hafi ekki
haft tækifæri til mennta á þessum
tíma og búa sig á þann hátt betur
undir lífið, þá lærði það eitt og það
var að bjarga sér. Reynir kynntist
ungri heimasætu á einu af kjarna-
býlunum í sveitinni, Helgu Björgu
Sigurðardóttur á Kjarlaksvöllum.
Saman stofnuðu þau til búskap-
ar og bjuggu síðan á Kjarlaksvöll-
um alla sína búskapartíð. Þau voru
samstíga í búskapnum eins og allt-
af hefur verið nauðsynlegt til sveita
á Íslandi. Reynir vann mikið með
búinu og varð m.a. sjálfmennt-
aður í vélaviðgerðum. Starfrækti
hann verkstæði á Kjarlaksvöll-
um um langt skeið og á annatím-
um svo sem í heyskapnum að sumr-
inu var oft lítið sofið þegar halda
þurfti heyvinnutækjunum gangandi
í sveitinni. Þau Reynir og Helga
hafa þrjú síðustu árin haldið heim-
ili á Akranesi að vetrinum en eru í
sveitinni á sumrin. Á Kjarlaksvöll-
um hafa tvö börn þeirra af fimm,
Hugrún og Bjarki, búið um nokk-
urt skeið með sínum fjölskyldum.
Ólíku saman að jafna
Það var hríðarmorguninn síðast-
liðinn miðvikudag sem blaðamað-
ur Skessuhorns kíkti við hjá þeim
Reyni og Helgu þar sem þau búa
í fjölbýlishúsinu að Stillholti 19 á
Akranesi. Helga sat og prjónaði en
Reynir sagðist reyna að slappa af og
hafa það rólegt enda heilsan ekki
verið upp á það besta síðustu árin.
„Ég vildi alltaf láta verkin ganga
hratt og vel og það eru mikil við-
brigði núna að hafa lítið fyrir stafni.
Ætli megi ekki segja að ég hafi
stundum stressað mig á hlutnum en
það þýðir ekki lengur,“ segir Reyn-
ir. Í ljós kemur að ólíku er saman
að jafna í uppvextinum hjá þeim
Helgu og Reyni. Hún frá einu efn-
aðasta heimilinu í sveitinni en hann
ólst upp í mikilli fátækt. Reynir
fæddist á Sælingsdal í Hvammssveit
haustið 1934 en á fardögum næsta
vor fluttu foreldrar hans Guðbjart-
ur Jóhannsson og Karitas Hann-
esdóttir að Belgsdal í Saurbæ. Þar
voru þau mjög stutt, næst var flutt
að Hvoli í sömu sveit. Þar voru þau
í húsmennsku og bjuggu í húsi sem
byrjað var að byggja sem prestsset-
ur. Hætt var við það þegar komn-
ir voru kjallaraveggir. Komið var
þaki yfir veggina en byggingin hélt
þó ekki vatni. „Þegar rigndi rann
vatnið inn á gólfið undan brekk-
unni sem húsið stóð við. Mamma
átti stafi úr einni eða tveimur tunn-
um. Þegar rigndi dreifði hún þeim
um gólfið til að við börnin gætum
stiklað á þeim. Ég hef samt grun
um að oft höfum við stigið fram
hjá og orðið blaut í fæturna,“ seg-
ir Reynir og kímir þegar hann lýs-
ir aðbúnaðinum á Hvoli. Reynir er
næstelstur átta systkina. Hann seg-
ir að það hafi verið stór stund hjá
foreldrum sínum vorið 1940 þeg-
ar þeir urðu sjálfstæðir ábúendur á
jörðinni Miklagarði og keyptu hana
nokkrum árum síðar. Þetta var þó
skammgóður vermir því haustið
eftir að flutt var í Miklagarð brann
ofan af fjölskyldunni. Um það leyti
kom fimmta barnið í heiminn. Ljós-
móðurinni í sveitinni leist ekki bet-
ur á aðbúnaðinn en svo að hún tók
nýfædda barnið heim með sér.
Byggðu skóla
og heimavist
Helga Björg Sigurðardóttir fædd-
ist á Kjarlaksvöllum 11. mars 1938.
Hún var eina barn foreldra sinna,
Sigurðar Ólafssonar bónda og Júlí-
önnu Eiríksdóttur kennara. „Það
var gott bú heima en ekki stórt.
Síðan munaði gríðarlega miklu um
kennaralaunin hjá mömmu. Ég ólst
því upp á efnuðu heimili á þess tíma
mælikvarða. Fyrstu árin mömmu í
kennarastarfinu var farskóli og
kennt víða í sveitinni, auk heima
og bæja í nágrenninu í Ólafsdal og í
Innri-Fagradal og á Fossi. Svo tóku
foreldrar mínir sig til og byggðu
hús fyrir skóla og heimavist á Kjar-
laksvöllum. Þá átti ég þrjá vetur
eftir í skóla. Skólanum var skipt í
eldri og yngri deild og kennt hálf-
an mánuð í einu. Í pínu lítilli skóla-
stofu voru sjö tveggja manna borð.
Í tveimur herbergjum voru fjórar
kojur auk stærra rúms þar sem tveir
gátu sofið. Ef þurfti á að halda gistu
nemendur í íbúðarhúsinu,“ segir
Helga. Reynir skýtur því inni í að
Sigurður tengdafaðir sinn hafi svo
sofið á ganginum og verið vistar-
vörður. Í skólanum á Kjarlaksvöll-
um voru líka börn sem komið hafði
verið fyrir á bæjunum frá Reykjavík
og víðar að. „Pabbi lék við krakk-
ana úti í frímínútunum og tók síð-
an strákana, ekki síst þá böldnustu,
með sér til gegninga,“ segir Helga
og Reynir bætir við. „Ég hef hitt
marga sem voru í skóla á Kjarlaks-
völlum hjá tengdaforeldrum mín-
um og eiga þaðan skemmtilegar og
góðar minningar.“
Fjárhússbygging varð
aðhlátursefni
Reynir og Helga Björg kynntust
ung og hún var ekki nema 17 ára
þegar þau fóru að huga að því að
stofna til búskapar á Kjarlaksvöll-
um. „Ég hef reyndar grínast með
það að ég hafi fyrst sofið hjá kon-
unni minni þegar ég var tíu ára og
þá var hún ekki nema sex ára. Þá
var farskólinn á Kjarlaksvöllum og
vegna veðurs komst ég ekki heim til
mín um helgi. Þá svaf ég til fóta hjá
þeim mæðgum,“ segir Reynir og
hlær. Hann segist ekki hafa verið
gamall þegar hann fór að leita eft-
ir vinnu í sláturhúsinu í Salthólma-
vík að haustinu. „Ég fór ungur að
vinna að heiman, í byggingarvinnu
og greip alla vinnu sem til féll. Einn
vetur var ég til sjós á nýsköpunar-
togaranum Skúla Magnússyni sem
gerður var út frá Reykjavík. Ég
keypti mér snemma vörubíl og fékk
vinnu hingað og þangað með hann,
ekki síst við fjárflutninga svo sem
í seinni fjárskiptunum 1957 sem
urðu út af mæðuveikinni. Þá vorum
við Helga að byrja búskap á Kjar-
laksvöllum. Ég fékk út úr fjárskipt-
unum 20 kindur og tengdafaðir
minn 40. Fljótlega réðumst við í að
byggja 200 kinda fjárhús. Það var
nú eiginlega hlegið af okkur í sveit-
inni fyrir að ráðast í þá framkvæmd.
Ég fékk nágranna minn sem lagtæk-
ur var við smíðar, Finn Þorleifsson
í Þverdal, til að hjálpa mér við að
smíða grindurnar í húsin. Það pass-
aði að ég gat tekið féð inn á grind-
ur á Þorláksmessu 1959. Ég man að
Finnur sagði þá að sér þætti gam-
an ef hann lifði það að ég fyllti hús-
in. Það liðu ekki nema tvö eða þrjú
ár þangað til ég var búinn að fjölga
fénu svo mikið að þau voru orðin
full,“ segir Reynir og brosir.
Unnið sólarhringum
saman
Reynir segir að mörg fyrstu bú-
skaparárin á Kjarlaksvöllum hafi
hann unnið mikið. Bæði var hann
að vinna á jarðýtu við ræktunarstörf
og í mjólkurkeyrslu, var mjólkur-
bílstjóri í eitt ár. „Þá var það stund-
um þannig að ég var í mjólkur-
keyrslu á daginn og svo sló ég á
nóttunni. Einu sinni var ég búinn
að vaka í rúma tvo sólarhringa og
fyrir höndum var mjólkurkeyrsla.
Þá kom Haukur bróðir minn og
sagði að þetta gengi ekki lengur,
hann skildi taka fyrir mig mjólkur-
keyrsluna þann daginn.“
Bændur á Kjarlaksvöllum í
Saurbæ eru þekktir fyrir það að
þurfta ekki að vera upp á aðra
komna með vélaviðgerðir og smíði
ýmsa. Reynir setti á stofn verkstæði
heima á Kjarlaksvöllum sem hann
starfrækti í áratugi og var þar með
mann með sér í vinnu í hátt í áratug.
Þetta gerði Reynir án þess að hafa
iðnmenntun, en hvernig fór hann
að því að sækja sér þessa þekkingu?
„Ja, það var nú bara þannig að vet-
urinn áður en ég byrjaði að vinna á
jarðýtunni hjá Ræktunarsamband-
inu, bað ég um að fá að vinna með
manni sem vann að viðgerðum á
henni og fleiri vélum. Það var í eina
skiptið eftir að ég varð fullorðinn
sem ég bað um vinnu. Ég kvaðst
ekki vera að sækjast eftir kaupi en
fékk svo kaup fyrir vinnuna. Þenn-
an vetur lærði ég svolítið inn á vél-
ina og drifbúnaðinn og svo bættist
við ýmiss önnur þekking með tím-
anum. Það var oft mikið að gera á
verkstæðinu, ekki síst á háannatím-
unum yfir sumarið. Þá var oft ansi
lítið sofið, unnið langt fram á næt-
ur,“ segir Reynir.
Samtakamáttur
sveitunganna
Þau Reynir og Helga eru ennþá ná-
tengd Saurbænum og samfélaginu
þar. Helga var líka mikill bóndi,
segist oft hafa hugsað til þess þeg-
ar hún var lítil að hún hefði átt að
vera strákur. „Ég vildi helst vera
í útiverkunum og hef alltaf haft
gaman af fénu. Það skemmtileg-
asta var að taka á móti lömbun-
um á vorin og ósjaldan kom það
fyrir að ég var beðin að hjálpa til
á öðrum bæjum þegar ær áttu erf-
itt með burð.“ Þau Helga og Reyn-
ir eru sammála því að Saurbærinn
sé að mörgu leyti frábrugðin öðr-
um sveitum á Íslandi. Saurbæing-
ar voru þekktir fyrir að vera sjálf-
um sér nógir og atvinnusköpun
þar var mikil á tímabili, einkum í
kringum kaupfélagið sem reynd-
ar er ekki til lengur. Samtakamátt-
ur sveitunganna var mikill og þau
Reynir og Helga segjast hafa verið
meðal þeirra sem nutu góðs af því.
Reynir hafði frumkvæði að því á
sínum tíma þegar stofnað var félag
um saumastofu sem starfrækt var í
nokkur ár á Efri-Brunná. Það var á
þeim árum sem útflutningur á ís-
lenskum ullarflíkum var einn helsti
vaxtarsproti í iðnaði á Íslandi og
saumastofur spruttu upp víða um
land. Reynir telur að rekja megi þá
uppbyggingu sem varð í Saurbæn-
um á sínum tíma til framkvöðuls-
ins Torfa í Ólafsdal. Hans starf hafi
orðið hvatinn af ýmsum félögum
og framtaki í sveitinni.
Afurðagott bú
Spurður um búskapinn á Kjarlaks-
völlum um tíðina segir Reynir að
þar hafi alltaf verið rekið afurða-
gott bú. „Um árabil var að með-
altali rúmlega tvö lömb eftir ána
og meðalvigtin síðustu árin hef-
ur oft verið um 18 kíló. Fyrir um
tveimur áratugum var gerð rann-
sókn á fjárbúum í landinu í þágu
búvísinda. Ráðunautar völdu tíu bú
á landinu sem höfðu gott skýrslu-
hald, en reyndar voru það ekki
nema fimm búanna á endanum
sem voru inni í rannsókninni. Okk-
ar bú var meðal þeirra og við vor-
um svolítið stolt af því.“
Reynir var búinn að rifja upp ým-
islegt í okkar spjalli m.a. að hann
hafi alltaf trúað því að álfar hafi
búið í svokölluðu Kasti, eða Kast-
ala sem var skammt frá bernsku-
heimili hans við Hvol. „Ég held við
getum ekki útilokað neitt og vit-
um ekki um margt sem er að ger-
ast í kringum okkur. Allra síst get-
um við útilokað líf eftir dauðann og
til hvers væri þetta svo allt saman
ef það væri ekki,“ sagði Reynir rétt
áður en Helga kona hans snarar
steiktum steinbít á borðið í hádeg-
inu. Þau vilja endilega að blaða-
maður borði með þeim. „Það var
þannig þegar ég var að alast upp að
ef einhver kom í heimsókn var ekki
við annað komandi en hann þæði
góðgerðir. Þeir sem voru að veiða
í ánni sluppu sjaldan við að koma
heim í kaffi, þótt faðir minn þekkti
þá ekki neitt.“ þá
Svaf fyrst hjá konunni sinni tíu ára gamall
Í heimsókn hjá Reyni og Helgu frá Kjarlaksvöllum í Saurbæ
Kjarlaksvellir og áin í klakaböndum.
Reynir Guðbjartsson og Helga Björg Sigurðardóttir frá Kjarlaksvöllum á heimili sínu á Stillholti 19 á Akranesi.