Læknablaðið - 15.11.2006, Blaðsíða 63

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÁHUGAMÁL
tvennt einkum og sumt af þeirri gagnrýni heyr-
ist jafnvel enn í dag. Hann kom fram með alveg
nýja tegund tónlistar, hann er byltingarmaður
tónlistarlega og gerir ýmsar formbreytingar sem
aldrei höfðu heyrst áður. Samtímamenn hans áttu
sumir erfitt með að kyngja þessu en hann hafði
hins vegar gríðarlega mikil áhrif á eftirkomend-
ur og nægir að nefna Mahler og Schönberg í því
sambandi. Tónlist Wagners er ekki aðgengileg og
alls ekki auðveld fyrir þann sem er að byrja að
hlusta nema að hún sé útskýrð og textinn hafður
til hliðsjónar. En það er annað við tónlist Wagners
sem gerir hana erfiða fyrir marga í upphafi. Hún er
svo nærgöngul og ágeng. Þeir sem vilja fá að vera
aðeins meira í friði við sína tónlistarhlustun leita
kannski frekar til Bachs. Wagner ræðst inn á mann
og annaðhvort býður maður honum inn eða rekur
hann út. Tónlist Wagners er svo tilfinningalega
hlaðin að hún er alls ekki fyrir alla. En þeir sem
á annað borð taka honum ánetjast gersamlega og
verða aldrei alveg samir eftir það.“
Heimtaði þögn í salnum
Wagner hafði ýmsar stórfenglegar hugmyndir um
hlutverk leikhússins og gerði þar grundvallarbreyt-
ingar sem hafa fyrir löngu fest sig í sessi.
„Hann leit á sig sem leikhúsmann og textahöf-
und fyrst og fremst þó hann viðurkenndi síðar á
ævinni að hann væri liðtækt tónskáld. Hann taldi
sig arftaka grísku leikskáldanna og taldi hlutverk
leikhússins og óperunnar eiga að vera það sama í
samfélaginu og þá. Hann samdi líka í anda þeirra,
en Niflungahringurinn er risastór þríleikur eins
og var venja grísku leikskáldanna, en hann vildi
gera eins og Grikkir til forna að steypa saman
öllunt listformunum, söng, tónlist, leik. búningum,
leikmynd og texta í eina heild sem hann kallaði
Gesamtkunstwerk og fannst hann þar með vera
að skapa nýjan og mikilvægan leikhúsheim. Fyrir
honum var óperan ekki nein dægradvöl eða afþrey-
ing eins og hún hafði verið um langan aldur fram
að því fyrir aðalinn í háborgum Evrópu. Aðallinn
kom í óperuna til að sýna sig og sjá aðra, það var
kveikt í salnurn allan tímann og fólk neytti matar
og drykkjar í sætum sínum og spjallaði saman og
þagnaði kannski aðeins til að hlusta á eina aríu,
eða ef eitthvað sérlega stórfenglegt var að gerast á
sviðinu. Wagner sagðist ekki vilja sjá þetta. Hann
krafðist þess að fólk sæti og hlustaði, hann vildi
þögn í salnum allan tímann og hann slökkti ljósin í
salnum! Þetta var djörf nýjung á þeim tíma. Hann
byggði leikhúsið í Bayreuth í anda gríska leikhúss-
ins, salurinn er stórt amfiteater, djúpur hálfhringur
þar sem sést jafn vel á sviðið hvar sem setið er.
Hann vildi engar hliðarstúkur eða þvíumlíkt, hann
vildi að allir væru jafnir í leikhúsinu og hann faldi
hljómsveitina fyrir áhorfendum sem var líka nýj-
ung. Öll athyglin átti að beinast að sviðinu. Þetta
teljum við sjálfsagt í dag en var róttæk nýjung á
dögum Wagners. Hugmynd hans á bakvið bygg-
ingu leikhússins í Bayreuth var heldur ekki að
skapa því sérstöðu meðal aðalsins heldur einmitt
hið gagnstæða, hann vildi brjótast út úr viðjum
tilgerðar og upphafningar og skapa aðstæður þar
sem allir gætu notið listar hans jafnt. Fyrir vikið
lenti hann í útistöðum við kónginn í Munchen
sem vildi að hann frumsýndi Niflungahringinn þar
í borg. Wagner sagði nei. Hann vildi frumsýna í
Bayreuth þar sem engin tengsl væru við aðalinn og
allir ættu jafnan aðgang. Hann vildi meira að segja
að það væri frítt inn á sýningarnar og enn í dag er
þeirri hefð viðhaldið að á hverri hátíð eru þrjár
eða fjórar sýningar þar sem er frítt inn.“
Sífellt nýjar spurningar
En nú er Bayreuth orðin eins konar Mekka
Wagneraðdáenda og tíu ára biðlisti eftir miðum á
sýningarnar?
„Já, víst er Bayreuth mikil Mekka í þeim skiln-
ingi, en það er samt ekki eins mikið snobb í kring-
um sýningarnar þar og ætla mætti. Því þetta eru
langar sýningar, um sex klukkutímar með hléum
yfirleitt, og þeir sem stunda listina fyrir snobbið
eingöngu leita annað þar sem auðveldara er að
fela áhugaleysi sitt. Þá er til dæmis betra að sækja
Mozarthátíðina í Salzburg þar sem tónleikarnir
eru stuttir og tónlistin þægilegri áheyrnar."
Aðdáun fólks á Wagner á sér eiginlega enga
hliðstœðu.
„Nei, þetta er vissulega nokkuð sérstakt. Það
eru víða starfandi Wagnerfélög þar sem áhuga-
samt fólk um óperur Wagners kemur reglulega
saman til að horfa á, hlusta og tala um verkin
hans. Það eru ekki til Mozartfélög eða Bachfélög
sem starfa á svipuðum nótum. Það er svo mikið
í verkum Wagners og eins í manninum sjálfum
sem kallar á þetta. Tónlistin er svo grípandi og
textarnir eru nógu djúpir til að hægt sé að túlka þá
á ýmsa vegu. Undirtónar textans eru oft pólitískir,
heimspekilegir og sálfræðilegir. Aðrir óperutextar
eru oft ekki ýkja merkilegur skáldskapur. Þessu er
best svarað með spurningu. Maður getur endalaust
hlustað á verkin aftur og aftur, engst undir tónlist-
inni og horfið inn í þennan ástríðumikla og tilfinn-
ingaþrungna heim og stendur svo alltaf eftir með
nýjar spurningar þrátt fyrir endurtekna hlustun.
Það er galdurinn við Wagner.“
Læknablaðið 2006/92 811