Frjáls verslun - 01.08.2010, Qupperneq 40

40 F R J Á L S V E R S L U N • 8 . - 9 . T B L . 2 0 1 0
SIGURÐUR MÁR JÓNSSON
Dvínandi þjóðartekjur hafa knúið okkur til að hugsa upp á nýtt um marga þá hluti sem við höfum lengi talið
sjálfgefna. Núverandi ríkisstjórn kynnti sig sem velferðarstjórn en veruleikinn hefur borið hana ofurliði og nú
sker hún niður eins og hægristjórnir hafa stundum talað fyrir.
Eina haldreipið er að trúa því að úr því að niðurskurðar­hníf urinn er kominn á loft þá sé betra að hann sé í vinstri hendi en þeirri hægri! En birtingarmynd velferðar innar er víða að finna. Við höfum til dæmis lagt okkur eftir að bæta hag þeirra sem búa við skerta starfs getu með því
að veita þeim bætur, allt eftir því hve getan hefur minnkað. Örorka
hefur þannig með tímanum orðið viðurkennt og vandlega skilgreint
ástand sem er meðhöndlað af kerfinu og gefur rétt til bóta frá ríki og
lífeyrissjóðum. Þótt örorkubótakerfið sé án efa einn af hornsteinum
velferðarkerfisins er þetta vegur sem enginn vill feta en erfitt er að
víkja út af honum þegar einu sinni er lagt af stað. Þegar fólk er komið
á örorkuna, eins og sagt er, þá fer það ekki svo glatt af henni aftur.
En bak við tölurnar er sláandi þróun. Nú þegar við búum við eitt
mesta atvinnuleysi Íslandssögunnar er undarlegt að sjá að örorku­
þegar eru fleiri en atvinnulausir. Og ólíklegt er að þeim fækki svo
glatt. Örorkulífeyrisþegar voru 15.842 hinn 1. júlí síðastliðinn en
15.677 í ársbyrjun þannig að fjölgunin nemur 165 einstaklingum
á fyrri hluta ársins, sem í sjálfu sér er fagnaðarefni vegna þess að
ný gengi örorku hefur dregist saman. Nýgengi örorku, þ.e. fjöldi
ein stakl inga sem fengu úrskurð um 75% örorku á hverjum tíma,
nam á bilinu 1.200­1.500 á árunum 2004­2009, sem er svona
svipað og íbúafjöldi Sandgerðisbæjar. Með öðrum orðum; það fjölgar
í hópi öryrkja um sem svarar einu meðal stóru bæjarfélagi á ári. Til
samanburðar má geta þess að það voru að meðaltali 11.547 atvinnu ­
lausir í sept ember sl.
En gengur þetta upp? Vitaskuld ekki og þarf varla að orðlengja það,
einhverjir verða að láta af hendi til að aðrir geti þegið. Í Danmörku
er svo komið að um 1,3 milljónir manna standa undir þörfum 5,4
milljóna manna þjóðfélags. Fyrir liggur að 1,7 milljónir manna þiggja
peninga frá ríkinu á einn eða annan hátt og eru Danir að vakna upp
við vondan draum. Þeir eru farnir að spyrja sig gagn rýnna spurn ­
inga, mitt í þessu höfuðríki norræna velferðar kerfisins. Fyrir nokkr um
vikum gerði dagblaðið Berlingske þetta mál að um ræðuefni. Þar kom
fram að þegar frá eru dregnir þeir sem fá náms styrki (SU) og „eðlileg“
eftirlaun, þá standa eftir um það bil 800.000 manns sem eru að hluta
eða öllu leyti háðir framfærslu frá ríkinu. Inni í þeirri tölu eru um
300.000 manns sem í raun eru ekki að gera neitt en gætu verið að
vinna ef þeir nenntu eða fengju vinnu. Ég veit ekki hvernig Danir
fengu þessa tölu en hún liggur fyrir og auð vitað slær það okkur að
þetta jafngildir fjölda Íslendinga.
En hvað getur þjóðfélagið lofað mikilli velferð? Hve mikið af erf ið­
leikum lífsins getur samfélagið tekið á sig? Í 76. gr. stjórnar skrár innar
segir: „Öllum, sem þess þurfa, skal tryggður í lögum réttur til aðstoðar
vegna sjúkleika, örorku, elli, atvinnuleysis, örbirgðar og sam bærilegra
atvika.“ Á þessari einu grein byggist í raun íslenska vel ferðarkerfið og
útgjaldahæstu ráðuneytin. Öllum sem þurfa, – það verður að teljast
nokkuð opin skilgreining en það er hún sem varðar veginn.
Staðreyndin er sú að þjóðfélagið þolir ekki frekari fjölgun öryrkja og
lífeyrissjóðir landsmanna munu tæmast ef fram heldur sem horfir. Þeir
sem neita að horfast í augu við það ætla að senda kom andi kynslóðum
erfið úrlausnarefni. Hugsanlega er stríð milli kyn slóða í uppsiglingu
og þá er spurningin hvar öryrkjar verða í þeim slag. Augljóst er að að
óbreyttu þarf að velja á milli hækkunar á lífeyrisaldri og skerðingar
á lífeyrisgreiðslum, einfaldlega vegna þess að þjóðin er að eldast og
samsetning hennar að breytast. Það skiptir til dæmis miklu máli
hvaða fólk flytur úr landi því oftast eru það þeir sem hafa bestu sam­
keppnisstöðuna og eru þar af leiðandi verð mætastir fyrir þjóð félagið.
Um leið virðast lífeyrissjóðir landsins enn eiga eftir að gera upp áhrif
hrunsins og það högg sem ávöxtun þeirra hefur orðið fyrir. Lík lega er
það þess vegna sem þeir halda svo fast í verðtrygginguna og berjast
gegn þeirri skuld aniður færslu sem breyt ing á henni gæti falið í sér.
Ég hef stillt mig um að ræða um misnotkun kerf isins (þótt uppá­
halds sagan sé um manninn sem náði að klára doktorsprófið á örorku­
bótum) en ljóst er að bótaþegar færast á milli stuðn ings kerfa eftir því
hvar kjörin eru best. Hvað skýrir t.d. að það er marktækur munur á því
hve örorka er algengari hjá konum en körlum? Samtök atvinnu lífsins
hafa bent á lausn sem felst í sinni einföldustu mynd í því að snúa við
sönn unarbyrðinni. Í stað þess að skerðing starfs getu sé sönnuð (sem
virðist vera eilíf áskorun fyrir læknastéttina sem ber þann kaleik að
meta örorku) er starfsmat lagt á fólk. Með öðrum orðum; metið er
hvað það getur gert. Þannig má vonandi halda sem flestum inni á
vinnumarkaðnum eins lengi og unnt er og gera þá að virkum og
verðmætaskapandi þegnum þessa samfélags. Það hlýtur að vera
ánægjulegra hlutskipti en að láta ýta sér í stöðu þiggjandans. Um
leið ætti þjóðfélagið að verða færara um að styðja og aðstoða þá sem
sannarlega þurfa á því að halda.
HIN DULDA ÓGN
ÖRORKUNNAR
Fyrir liggur að 1,7 milljónir Dana þiggja
peninga frá ríkinu á einn eða annan hátt og
eru Danir að vakna upp við vondan draum.