Franskir dagar - 01.07.2013, Side 30

Texti: Hrafn Baldursson
Mynd: Þorgeir Baldursson

• •
Strand heilagrar Onnu
við Gvendarnes
Portúgalskt skip Ste. Anna, strandaði við Gvendarnes árið 1785. Heimildir segja að
strandið hafi alls ekki orðið heimamönnum til góðs m.a. vegna púðurs sem talið er
hafa farið í sjóinn á miðunum við nesið og einnig vegna framkomu kaupmannsins á
svæðinu. Hrafn Baldursson hefur tekið saman helstu atriðipessa strands og afleiðingar
pess aukpess sem hann fjallar skemmtilega um tengsl strandsins við samtímann.
„Mánudaginn 13. júní 1785 lá niðdimm þoka
yfir sunnanverðum Austfjörðum, og er ekki í
frásögur færandi.” Þannig byrjar Einar Bragi
frásögnina af strandi heilagrar Onnu. Þegar
Magnús Bergsson ritaði sóknarlýsingu Stöðvar-
sóknar, gat hann sagt: „.... en fyrir þessa aflasæld
tók með öllu þegar skip Portugisara strandaði
við Gvöndarnessland hvar það brotnaði í spón.
Varð afla hér uppfrá því ekki vart í ein 50 ár....
meina sumir þessu hafa valdið púðurdyngja sú
er í sjó fór af skipinu.”
Það sem hér fer á eftir verður að mestu frá Einari
Braga komið, úr riti hans Eskju. En í Sagna-
páttum Vigfúsar Kristjánssonar frá Hafnarnesi
segir líka frá þessu slysi. „Neðst í Teignum,
niður við sjó, er smá vogur, Portúgalski vogur.
Var sagt að þar hefði strandað portúgölsk skúta.”
Frásagan í Eskju er með öðrum hættif’En viti
menn: sigldi þá ekki meistaramyndin.... beint
upp á Gvöndarnesfles.”
Nú veit ég ekki hvaðan þetta muni komið, en
hafla mér að Vigfúsi um hvar skútuna hafi borið
upp. En aftur í Eskju. „Á þeirri góðu brigg töldu
menn sig vera á glæstri siglingu.... norður og
austur til Arkangslsk. Á kinnungi var fjöl með
skornu förfúðu flúri til beggja enda og skýrum
stöfúm í miðju: Ste. Anna. Á skutgafl voru mál-
aðir fimm gluggar, og neðan við stjórnborðs-
gluggana tvo mátti lesa: “Oporto”.”
Fáskrúðsfirðingar höfðu aldrei heyrt getið um
þvílíka strandmenn. Ónáttúra þeirra var svo
mögnuð, að þeir sökktu (sýnilega af ráðnum
hug, sögðu heimamenn) annarri skipsjullunni,
ásamt fjórum fúllum kjöttunnum og sennilega
nokkru af lausu kjöti líka. Þegar hásetar tóku á
öðrum degi að rása milli bæja, burthrifsa sitt-
hvað smálegt og þrífa til kvenna, varð ekki hjá
30
því komizt að senda sýslumanni boð um að
gjöra löglega ráðstöfún á mönnum þessum, “að
vér getum verið í friði og öryggi fýrir þeim, því
ella uggir oss stærri vandræði af hljótist fyrir
sókn þessa”, stendur í beiðninni, sem dagsett er
að Gvöndarnesi 15.júní.
Jón Sveinsson sýslumaður í Eskifirði bjóst þegar
til ferðar. I skjali rimðu á strandstað 25. segist
sýslumaður hafa komið þangað 16. júní. En sá
merki kaupahéðinn Khyn kom degi fýrr. Hann
var ekki lengi að sjá að skipið var fúllt af víni,
„á ámum af þeirri ílöngu gerð sem danskir köll-
uðu pípur og tóku... nálega hálft þúsund lítra.”
Hann virkjaði heimamenn og strandmenn og „
hefúr verið farinn að ráðskast með strandið, áður
en sýslumaður hafði lögformlega mælt fýrir um
hversu með skyldi fara.”
Strax við komuna til Fáskrúðsfjarðar fór sýslu-
maður til strandar ásamt átta nafngreindum
mönnum og þeir báru um ástandið á skipinu
þegar réttað var í málinu uppboðsdaginn 25.
júní. Þegar þeir komu að skipinu þannló. hafði
það legið “millum kletta fast við land, nærfellt
á hliðinni, með brotin bæði möstur og stýri, og
var með vissu hálfúr botninn úr skipinu, svo í
því flæddi og fjaraði; var þá þegar mikill sjór
undir þiljum.”
Sýslumaðurinn lét kalla fýrir sig skipstjórann
Nitto. Hann reyndist ekki kunna orð í neinni
þeirra tungna sem Jón sýslumaður hafði numið
eða nasað af. Aftur á móti gat einn skipverja,
Franciscus Xaviere, gert sig h'tið eitt skiljanlegan.
Enga ákvörðun var hægt að kreista út úr kafteini
Nitto um björgunarmálin, og voru menn nú í
vanda staddir: bændur gátu ekki fætt og klætt
þennan fjölmenna hóp, kaupmenn hikuðu við
að taka svo örgeðja lið upp á sinn arm án vissu
um endurgjald.
Mesti vínútflutningur í sögu landsins
Kyhn sat ekki auðum höndum, hann er að vinna
fýrir eigin reikning. Eskja segir hann hafa verið
með 33 menn í 8 sólahringa að bjarga farminum
m.a. tæpum 50 tonnum af víni.
Það er þarna sem réttað er í málinu og bændur
látnir skrifa upp á að „vegna skorts á mannafla,
farkosti og geymsluhúsnæði gætu skipverjar ekki
komið góssinu í örugga vetrarvörzlu, en lægi það
hér á klöppunum, yrði það þjófúm og brimi að
bráð eða fordjarfaðist í frostum.”
Þetta réttarhald fór fram á uppboðsdaginn og
Kyhn keypti. Ekki er nú ljóst hvað hann gaf fýrir
slengið en 400 ríkisdalir er hærri talan, 334 rfkis-
dalir sú lægri sem Einar Bragi er með og hann
reiknar hka út að þegar búið var að koma víninu
í verð, hafi Kyhn átt eftir yfir 10.000 ríkisdali.
Útrásarvíkingar, pólitík
Hér eru líkindi milli strandsins og samtímans
skemmtileg. Verslunin sem hafði heyrt kóng-
inum til var eins og bankarnir, fólk skuldaði
henni. Móðuharðindin í kjölfar ísaára leiddi svo
til taps á versluninni, eymd í landinu, það stóð
til að einkavæða hana. Það fór h'ka svo að þeir
sem næstir henni höfðu staðið fengu hana upp
í hendurnar og meðgjöf upp á skattfrelsi til 20
ára ásamt fleiri fríðindum.