Ægir - 01.06.2010, Blaðsíða 8

8
Á það reyndi í svokölluðu Vat-
neyrarmáli, sbr. Hrd. 2000,
bls. 1534 (mál nr. 12/2000),
hvort meginreglur um úthlutun
aflaheimilda stæðust grund-
vallarreglur stjórnarskrárinnar
um jafnræði fyrir lögum1), sbr.
65. gr. stjórnarskrárinnar, og
vernd atvinnufrelsis2) , sbr. 75.
gr. stjórnarskrárinnar. Í því
máli var einnig látið á það
reyna hvort það fyrirkomulag
stæðist atvinnufrelsisákvæði
stjórnarskrárinnar að ráðherra
tæki ákvörðun um leyfilegan
heildarafla hvers fiskveiðiárs
eða veiðitímabils. Í Fagra-
múlamálinu, sbr. Hrd. 2003,
bls. 1176 (mál nr. 473/2002)
og álit Mannréttindanefndar
Sameinuðu þjóðanna frá 24.
október 2007 í máli Erlings
Sveins Haraldssonar og Arnar
Snævars Sveinssonar gegn ís-
lenska ríkinu nr. 1306/2004,
var m.a. tekist á um það hvort
reglur um myndun aflaheim-
ilda í íslenska fiskveiðistjórn-
kerfinu gengu í berhögg við
26. gr. alþjóðlegs samnings
um borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi.3) Í þessari grein
verður fjallað um þessi mál.4)
Málavextir í Vatneyrarmálinu
Málavextir í Vatneyrarmálinu
voru þeir að áhöfnin á Vat-
neyri BA 238 hafði stundað
þorskveiðar án tilskilinna
aflaheimilda um miðjan
febrúar 1999. Skipstjóri skips-
ins og forsvarsmaður útgerð-
arfélagsins, sem átti skipið,
voru ákærðir fyrir fiskveiði-
lagabrot. Hinir ákærðu héldu
því m.a. fram að 3. gr. þágild-
andi laga um stjórn fiskveiða
nr. 38/1990, um heimild ráð-
herra til að ákveða árlegar
aflatakmarkanir, stæðist ekki
atvinnufrelsisákvæði stjórnar-
skrárinnar um lagaáskilnað.
Hvorki héraðsdómur né
Hæstiréttur féllust á þessa
málsvörn og töldu ákvæðið
samrýmast atvinnufrelsisá-
kvæðinu. Hinir ákærðu héldu
því einnig fram að úthlutanir
aflaheimilda til útgerða skipa
á tilteknum tímabilum brytu í
bága við jafnræðisákvæði
stjórnarskrárinnar og atvinnu-
frelsisákvæði hennar. Héraðs-
dómur féllst á þessar rök-
semdir ákærðu og reisti nið-
urstöðuna á rökum Hæstarétt-
ar í veiðileyfamálinu.5)
Af alls sjö dómurum í
Hæstarétti, sem höfðu Vat-
neyrarmálið til meðferðar,
töldu fimm þeirra að lagaregl-
ur um þetta síðastnefnda efni
stæðust grundvallarreglur um
jafnræði, bæði í skilningi 65.
gr. og 75. gr. stjórnarskrárinn-
ar. Á þessum forsendum voru
hinir ákærðu sakfelldir. Af
þessum fimm dómurum skil-
aði einn þeirra sératkvæði en
hann rökstuddi niðurstöðu
sína á öðrum forsendum en
þeir fjórir sem mynduðu
meirihlutann. Tveir dómarar
skiluðu sératkvæði þess efnis
að reglur um úthlutun afla-
hlutdeildar og aflamarks brytu
í bága við jafnræðisreglu
stjórnarskrárinnar og það
jafnræði sem gæta þyrfti við
takmörkun á atvinnufrelsi.
Þrátt fyrir ágreining um
niðurstöðu málsins voru allir
dómarar sammála um að við
úrlausn ágreiningsefnisins
væri „óhjákvæmilegt að taka
til skoðunar hvernig staðið
hefur verið að takmörkunum
á leyfilegum heildarafla í
botnfiski og á hvaða grund-
velli úthlutun aflaheimilda
vegna slíkra takmarkana hef-
ur verið reist“, sbr. lokamáls-
grein III. kafla atkvæðis meiri-
hluta dómara sem og atkvæði
þeirra dómenda sem skiluðu
sératkvæði.6) Samkvæmt til-
vitnuðum ummælum er það
undirstöðuatriði að staðreynd-
ir um myndun þessara rétt-
inda séu lagðar til grundvallar
þegar meta á hvort lagareglur
um efnið standist annars veg-
ar ákvæði stjórnarskrár um
jafnræði og atvinnufrelsi og
hins vegar jafnræðisákvæði
hins alþjóðlega samnings um
borgaraleg og stjórnmálaleg
réttindi.
Röksemdir fyrir niðurstöðu
meirihluta Hæstaréttar í
Vatneyrarmálinu
Rökstuðningur þeirra fjögurra
dómenda sem mynduðu
meirihluta Hæstaréttar í Vat-
neyrarmálinu var ítarlegur.
Meirihlutinn taldi að munur
væri annars vegar á þeim
lagareglum sem tóku af skar-
ið um úthlutun veiðileyfa í at-
vinnuskyni fyrir uppkvaðn-
ingu veiðileyfadómsins í
desember 1998 og hins vegar
þeim lagareglum sem höfðu
mælt fyrir um myndun afla-
heimilda einstakra fiskiskipa.
Þessi munur var talinn felast í
því að veiðileyfum í atvinnu-
skyni hafi verið úthlutað óháð
því hvort nauðsynlegt væri að
grípa til heildaraflatakmark-
ana í einstökum tegundum
nytjastofna. Í tegundum þar
sem leyfilegur heildarafli væri
takmarkaður hafi því upphaf-
leg útdeiling aflaheimilda ver-
ið reist á meiri nauðsyn en
þegar almennum veiðileyfum
í atvinnuskyni hafi verið skipt
án tillits til þess hvort nauð-
syn hafi borið til að takmarka
leyfilegan heildarafla. Það var
því mat meirihlutans að út-
deiling veiðileyfa í atvinnu-
skyni hefði lokað aðgangin-
um að atvinnugreininni með
ómálefnalegum hætti en það
ætti ekki við þegar litið væri
til reglna um útdeilingu afla-
heimilda.
Meirihlutinn taldi að skipt-
ing aflaheimilda hefði verið
miðuð við þá sem stunduðu
útgerð í atvinnuskyni á til-
teknu tímabili og þótt löggjaf-
inn hafi getað valið aðra kosti
í þessu efni þá samrýmdist
þetta löggjafarval grundvallar-
reglu stjórnarskrárinnar um
jafnræði fyrir lögum. Þannig
taldi rétturinn að þegar litið
væri til þeirra hagsmuna af
atvinnu og fjárfestingum, sem
bundnir voru sjávarútvegi, og
til reynslu og þekkingar því
samfara, yrði að telja að það
hafi verið samrýmanlegt jafn-
ræðisrökum að deila tak-
mörkuðum heildarafla milli
skipa, sem þá stunduðu við-
komandi veiðar. Var því ekki
fallist á að undirstöður þeirrar
stefnumótunar, að miða afla-
hlutdeild skipa við veiði-
reynslu þeirra, væri ómálefna-
leg og hafi þannig leitt til
mismununar í andstöðu við
grunnreglu stjórnarskrárinnar
um jafnræði.
Það var einnig mat meiri-
hlutans að sú skipan, að afla-
heimildir væru varanlegar og
framseljanlegar, styddist að
auki við þau rök að með
þessu væri mönnum gert
kleift að gera áætlanir um
starfsemi sína til lengri tíma
og auka eða minnka afla-
heimildir sínar í einstökum
tegundum eftir því, sem hent-
aði hverju sinni. Væru fisk-
veiðistjórnlögin að þessu leyti
Af Vatneyri og Fagramúla
F I S K V E I Ð I S T J Ó R N U N
„Í hnotskurn snerust Vatneyrar- og Fagramúlamálin um hvort takmarka mætti fisk-
veiðar í atvinnuskyni með þeim hætti sem gert hafði verið og þá sérstaklega hvort
skilgreina mætti framseljanlegar aflaheimildir einstakra útgerðaraðila með hliðsjón
af veiðireynslu þeirra á afmörkuðum tímabilum. Álitaefnið laut því öðrum þræði að
því hvort löggjafinn hafi hannað fiskveiðistjórnkerfi þar sem ákveðnir aðilar hafi
fengið að njóta óeðlilega mikils ávinnings á kostnað hagsmuna annarra.“