Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Síða 57

Hún er líka liljan sem vex frjáls; hinn
óviðráðanlegi kraftur sem storkar öllu og
öllum; illgresið í kristinna manna reit sem
Ásmundur vill uppræta; og hið villta dýr
sem ekki fylgir mannasetningum. I sínu
seinna nætursamsæti tala presturinn og Ás-
mundur um refínn. Það fyrirfinnst vart
meiri umhyggja hjá öðru dýri fyrir af-
kvæmum sínum en hjá refnum. Þó étur
hann afkvæmi sín ef hann er í hættu eða
þegar hann er skelfingu lostinn. Stefán
prestur segir: „Ætli það sé ekki til að bjarga
afkvæmum sfnum frá ennþá verri örlög-
um?“ (153) Þessi lýsing á vel við Sólveigu:
hún drepur barn sitt sem hún elskar til þess
að bjarga því, og foreldrum þess, frá enn
verri örlögum.
Og samhkingamar eru fleiri með þessu
villta dýri og Sólveigu. Hún hugsar um
fjögurra ára dóttur sína sem hún ól
með kvöl, öskrandi og bröltandi einsog dýr
í boga, einsog refur sem fær ekki losað sig.
Getur ekki nagað af sér liminn sem festir í
gildrunni. (176)
Og þegar Sólveig ætlar að fæða barn þeirra
hálfsystkinanna, fer hún burt frá fólkinu og
bænum: „Hún kemst ofan í gjótu hér gæti
verið tófa hér kynni að vera greni“ (233).
Og að lokum fyrirfer hún sér með refaeitri.
En hinir táknrænu þættir Sólveigar
Súsönnu hljóta að vera fleiri en hinn óvið-
ráðanlegi kraftur, liljan, og hið villta dýr —
þetta er ekki nóg til þess að skýra nístandi
tak hennar á Ásmundi. Til þess að fá skýr-
ingar á þessu ætla ég aftur að leita í smiðju
Roland Barthes og í þetta skiptið til hug-
myndar hans um andstæður (antitesur).
Barthes heldur því fram að sérhvert sam-
félag byggi og grundvallist á ákveðnum
fjölda andstæðna um það hvað má og hvað
ekki má, og í þessar andstæður sækir sam-
félagið merkingu sína og hugmyndafræði.
Allar tilraunir til þess að storka andstæðun-
um eða sameina þær, hefur ævinlega skelfi-
legar afleiðingar í för með sér, sökum þess
að með því er grunnhugmynd samfélagsins
ógnað. Þessar andstæðupælingar notar
Barthes til þess að greina á milli lesanlegs
og skrifanlegs texta: Sé ríkjandi andstæð-
um viðhaldið í textanum þá er textinn les-
anlegur — sé þeim storkað þá er textinn
skrifanlegur.
Sakamálasaga Grámosans er lesanlegur
texti einsog fyrr segir. Hálfsystkinin storka
ríkjandi hugmyndafræði samfélagsins þeg-
ar þau sofa saman. Þau eru hvort sín and-
stæðan sem hafa sameinast í ástarleikjum
sínum. Samfélagið bregst við þessu á þann
hátt að senda Ásmund, vörð laganna og þar
með vörð antitesanna, til þess að dæma
systkinin. Samfélagið endurheimtir svo
merkingu sína þegar dómarinn Ásmundur
dæmir lögbrjótinn Sæmund til tugthúsvist-
ar. Þar sem samfélagið byggir á þessum
antitesum sem framfylgt er með lögum,
verða sterkustu andstæður þess dómarinn
og sakamaðurinn, sá sem heldur uppi lög-
um og reglum og sá sem brýtur þær.
Þetta var hinn lesanlegi þáttur Grámos-
ans, en lítum nú á þann skrifanlega.
Ásmundur er klofinn maður, í honum býr
tvenns konar eðli sem hann á erfitt með að
sætta, einsog hann segir sjálfur:
[Hann] bar í sér aðra veröld sem kallaði
fram í honum vissu fyrir því að í sér byggju
tveir menn, að hann lifði tvennu lífi í senn.
Og þeim vanda linnti ekki að þurfa að sætta
þessi eðli tvenn, svo hann færist ekki. (37)
Það má líta svo á að þeir tveir menn sem
lifa í Ásmundi séu hlutverk hans sem dóm-
TMM 1993:2
55