Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Page 110

því að klessa nútímahugmyndum á gömul verk,
rifin úr samhengi, og viðvaranir Tynjanov við
því að skrifa bara „sögu hershöfðingjanna“,
kunnustu skálda. Wellek og Warren kvörtuðu
undan því að bókmenntasaga væri ýmist greina-
flokkur um einstök skáld í sögulegri röð, ellegar
bara menningarsaga, sem gerði ekki sérstaka
grein fyrir bókmenntum. Þeir lögðu því til að
tímabil bókmenntasögu (svosem rómantík)
yrðu skilgreind eingöngu frá bókmenntalegum
einkennum. En það finnst Ástráði (bls. 66) of
langt gengið, og vísar til þess sem Tynjanov
segir, að það sé sögulega ákvarðað og breyti-
legt, hvað kallist bókmenntir á hverjum tíma.
Breytingar í bókmenntasögunni stafi því af
þjóðfélagslegum öflum.
Allt er þetta satt og rétt, en þó verð ég að taka
undir með Wellek og Warren. Þegar rannsaka
skal eitthvert skeið bókmenntasögu, t.d. með
samanburði við annað, verður að ganga út frá
þ ví h vaða bókmenntaverk nutu mestrar virðing-
ar þá. Gjaman má bera þau saman við samtíma-
verk sem þá voru lítils metin, en síðar mikils,
og sá samanburður hlýtur að byggjast á bók-
menntalegum sérkennum. Síðan má spyrja til
hverra þau hafi höfðað á hverjum tíma, og hvers
vegna. Þetta hefur iðulega verið gert með góð-
um árangri, ég nefni bara rit Ian Watt um upphaf
skáldsagna (The Rise ofthe Novel) og rit Danans
Sven Mpller Kristensen, t.d. um rómantík og
eftirfarandi skeið danskra bókmennta (Digteren
og samfundet), en þar skýrir hann á sannfærandi
hátt skammvinnan blóma og langa hnignun róm-
antíkur í Danmörku framan af 19. öld.
Fimmti kaflinn er hvað þetta varðar jarð-
bundnari en hinir, því þar er módemisminn
borinn saman við „realismann", en það fyrir-
bæri væri betur nefnt skáldsagnahefð, og svo
geri ég hér. Alveg er ég sammála Ástráði (bls.
191-192) um að rekja hana ífá 18. öld, að
fyrirmynd Ians Watts. Ástráður dregur fram
einkenni stefnunnar svosem það að líkja eftir
umhverfmu, jafnvel em ýmis atriði í skáldsögu,
sem ekki hafa hlutverk í framrás hennar, en gera
umhverfið nærtækt. Dæmigerð atriði koma í
stað hetjulegra, o.fl. rekur hann (bls. 194) eftir
Peter Demetz. Ég held að í þessari bókmennta-
hefð felist þá fyrst og fremst fylgispekt við þá
framsetningu sem er svo venjuleg á ritunartíma,
að hún þykir sjálfsögð. En einkum leggur Ást-
ráður (bls. 196) áherslu á eitt einkenni, sem hafi
orðið svo áhrifaríkt að núorðið nægi það til að
saga teljist til skáldsagnahefðarinnar; en það er
að málið sé fyrst og fremst notað sem miðill. En
einmitt þar greinist módemisminn frá þeirri
hefð, í honum stendur málið sjálft í sviðsljósi,
framsetningin er rofin. Ut lf á því rekur Ástráður
(bls. 208-209) þá kenningu Jamesons að mód-
em verk beri að skoða sem umbreytt hefðarverk
(„modernist works are cancelled realistic
ones“), þ.e. að módern verk séu jafnan lesin út
frá viðmiðunum skáldsagnahefðarinnar, frekar
en eigin hefðar. Enda sé það fráleitt, sem ýmsir
bókmenntafræðingar hafa haldið fram að
módernisminn sé „list okkar tíma“, drottni á 20.
öld, o.fl. í þeim dúr. Ástráður sýnir fram á, að
auðvitað hafi módernisminn alla tíð verið and-
stöðustraumur, en skáldsagnahefðin drottnað,
og geri það enn, a.m.k. ef spurt er um vinsældir
bóka og væntingar lesenda.
II
Hér eru raktar ýmsar lífseigar kenningar, t.d. í
1. k. sú frá Georg Lukács 1934, að expressjón-
ismi einkennist af sértækum formum, ósöguleg-
um, óröklegum og goðsögukenndum; en þannig
verði hann eðlisskyldur fasismanum. Oft hefur
sú ásökun verið endurtekin síðan gegn módem-
ismanum almennt. En sagan sýnir að þetta er
einfeldnisleg nauðhyggja, svo sem Ástráður
rekur. Ýmsir módemistar voru vissulega fasist-
ar eða mjög hægrisinnaðir, t.d. ítalskir fútúrist-
ar, Ezra Pound og Gottfried Benn. En aðrir voru
eindregnir byltingarsinnar, t.d. surrealistar og
rússneskir fútúristar, höfðu þeir þó svipaða af-
stöðu til listsköpunar og hinir.
Ýmist var módemisminn sakaður um form-
dýrkun eða formleysu, jafnvel komu báðar ásak-
anir frá sama aðilja, t.d. Lukács (sjá bls. 15-16).
108
TMM 1993:2