Morgunblaðið - 20.01.2015, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. JANÚAR 2015
Hífa Byggingarframkvæmdir ganga vel fyrir sig við Garðatorg í Garðabæ, sérstaklega þegar kraninn fær að hífa.
Ómar
Amsterdam | Hol-
lenski kvikmyndagerð-
armaðurinn Theo van
Gogh, sem múslimskur
öfgamaður myrti í
Amsterdam fyrir rétt
rúmum tíu árum, átti
mikið sameiginlegt
með háðsádeilumönn-
unum á Charlie Hebdo.
Líkt og frönsku rit-
stjórarnir og skop-
teiknararnir ögraði
hann, hann var siðferðislegur stjórn-
leysingi, listamaður, sem vildi ganga
fram af fólki. Hann þekkti enga
bannhelgi, sem hann vildi ekki
mölva.
Þar sem andúð á gyðingum er
helsta bannhelgin í Evrópu eftir
stríð sagði hann ósmekklega brand-
ara um gasklefa. Þar sem okkur er
sagt að „virða“ íslam hæddist hann
að Allah og spámanni hans mikið til
með sama hætti og Charlie Hebdo.
Markmið þeirra, sem brjóta bann-
helgar, er að sjá hversu langt er
hægt að teygja mörk málfrelsisins,
lagalega og félagslega. Reyndin er
sú þrátt fyrir frekar móðursýkis-
legar yfirlýsingar í kjölfar hinna
óhugnanlegu morða fyrr í mán-
uðinum að málfrelsi er ekki algert. Í
flestum Evrópuríkjum gilda lög
gegn hatursmálflutningi, þar á með-
al Frakklandi, þar sem er bannað að
afneita tilvist helfararinnar.
Málfrelsi er í raun afstætt. Dóm-
ari eða stjórnmálamaður getur ekki
sagt það sama og lista-
maður eða rithöfundur.
Sumt af því orðfæri,
sem svartir Banda-
ríkjamenn nota sín á
milli, væri verulega
móðgandi ef hvítur
maður gripi til þess. Og
svo má telja. Einfaldar
kurteisisreglur reisa
félagslegar hindranir
gegn því að segja það
sem okkur sýnist.
Hlutverk þeirra,
sem ögra, er að ýta við
þessum félagslegu hindrunum með
því að vera vísvitandi ókurteisir. Það
ætti að vera pláss fyrir slíka menn,
sem mölva helgimyndir, í listum og
jaðri blaðamennsku og vitaskuld
eiga þeir ekki að eiga ofbeldi og
árásir yfir höfði sér.
En að leggja Theo van Gogh eða
Charlie Hebdo að jöfnu við „lýðræði“
eða „vestræna menningu“ virðist of
tilkomumikið. Rétt eins mætti halda
því fram að al-Qaeda í Jemen standi
fyrir austræna eða íslamska sið-
menningu.
Hvað er vestræn siðmenning?
Vestræn siðmenning er reyndar
frekar óljóst hugtak. Er hún grísk-
rómversk, kristin eða jafnvel blanda
gyðingdóms og kristni? Eða er hún
upplýsingin? Ef svo er, hvaða upp-
lýsing? Voltaire? De Sade? Adam
Smith? Voru fasismi og kommúnismi
ekki hluti af vestrænni siðmenn-
ingu?
Hvað sem því líður er þörfin til að
brjóta bannhelgar tæplega bundin
við vestrið. Og menning móðgana og
ögrana er að sumu leyti í andstöðu
við það hvernig lýðræði virkar í
raun.
Lýðræði á Vesturlöndum og alls
staðar annars staðar byggist á vilj-
anum til að gera málamiðlanir, til að
leysa með friðsamlegum hætti úr
hagsmunaárekstrum innan ramma
réttarríkisins. Til að lýðræði virki
þurfa borgararnir að vera reiðubúnir
til að þiggja og gefa eftir. Það þýðir
einnig að í siðmenntuðu samfélagi
samþykkjum við að búa við ólík
trúarbrögð og menningu án þess að
móðga vísvitandi þá, sem deila ekki
gildum okkar.
Þetta er ekki spurning um hug-
laust samstarf við hið illa eða að gefa
tjáningarfrelsið upp á bátinn. Það
þýðir ekki heldur, eins og sumir
myndu halda fram, skort á grund-
vallargildum. Umburðarlyndi er
ekki veikleikamerki.
Umburðarlyndi ber vitni tregðu til
að líta á félagsleg gildi sem skilyrð-
islaus eða að skipta heiminum upp á
milli góðs og ills. Umburðarlyndið er
ekki einu sinni skilyrðislaust. Ekkert
lýðræðissamfélag getur fallist á beit-
ingu valds til að beygja aðra undir
skoðanir eins, hvort sem þær eru
trúarlegar, pólitískar eða blanda af
þessu tvennu.
Við getum aðeins getið okkur til
um sálrænar hvatir mannanna, sem
myrtu ritstjóra og listamenn Charlie
Hebdo, eða mannsins, sem tók gísla
og myrti fjóra í stórmarkaði gyð-
inga. Kannski voru þeir brjóst-
umkennanlegir undirmálsmenn, sem
skiptu á draumum sínum um stelpur,
fótbolta og auðfengið fé fyrir heilagt
stríð. Það virðist eiga við um marga
heimaræktaða jihadista, þar á meðal
morðingja Theos van Goghs. Þeir
væru ekki fyrstu ungmennin til að
ganga byltingarmálstað á hönd til að
öðlast tilfinningu um völd og að til-
heyra.
Við vitum meira um pólitískar
hvatir þeirra ofbeldisfullu bylting-
arhópa, sem fá slík ungmenni til að
sjá um drápin. Sumir halda því fram
að guðlast eða háð í garð spámanns-
ins sé ástæðan fyrir því að ráðist var
á Charlie Hebdo og Van Gogh var
myrtur. Ég efa það. Vissulega gætu
margir múslimar móðgast út af guð-
lasti í kvikmynd eða skopmynd. En
það er meira á bak við morðin en
særðar tilfinningar.
Markmið hryðjuverkanna
Hrottaskapur til að skjóta raun-
verulegum og mögulegum gagnrýn-
endum skelk í bringu er bara eitt af
markmiðum byltingarhópa. Það sem
byltingarmenn hata mest eru ekki
beinar árásir óvina þeirra, heldur
hinar nauðsynlegu málamiðlanir, að
gefa og þiggja, samningarnir og að-
lögunin, sem fylgir því að lifa við opið
lýðræði. Mikilvægasta markmið
þeirra er að fá fleiri liðsmenn til
stuðnings málstaðnum. Ef þeir eru
íslamistar eiga þeir að neyða frið-
samlega, löghlýðna múslima til að
hætta að gera málamiðlanir í þeim
veraldlegu samfélögum, sem þeir
búa í. Þeir þurfa fleiri heilaga stríðs-
menn.
Skilvirkasta leiðin til að gera þetta
er að kalla fram andúð á múslimum
með því að ráðast á táknræn skot-
mörk á borð við tvíburaturnana í
New York, alræmdan kvikmynda-
gerðarmann í Amsterdam eða um-
deilt háðsádeilurit í París. Eftir því
sem sú tilfinning fer vaxandi hjá
múslimum að fólk óttist þá og hafni
þeim og þeir búi við umsátur meiri-
hlutans, sem ekki eru múslimar,
verður líklegra að þeir styðji öfga-
mennina.
Ef við drögum þá ályktun af árás-
unum í París að íslam sé í stríði við
Vesturlönd munu jihadistarnir hafa
unnið stórsigur. Ef við snúum bök-
um saman við hinn friðsamlega
meirihluta múslima sem bandamenn
gegn ofbeldi bytingarmanna og kom-
um fram við þá sem jafningja munu
lýðræðisríki okkar standa sterkari
eftir.
Ian Buruma »Ef við drögum þá
ályktun af árásunum
í París að íslam sé í
stríði við Vesturlönd
munu jihadistarnir hafa
unnið stórsigur.
Ian Buruma
Höfundur er prófessor í lýðræði,
mannréttindum og fjölmiðlum við
Bard College, og er höfundur bók-
arinnar Year Zero: A History of 1945.
©Project Syndicate, 2015. www.proj-
ect-syndicate.org
Charlie og Theo
Þegar hin fjárhags-
legu áföll birtust þjóð-
inni haustið 2008 voru
fyrstu viðbrögð flestra
að vilja fá vitneskju um
hvað gengið hefði úr-
skeiðis og valdið okkur
þessum þungu búsifj-
um. Sú afstaða var auð-
vitað eðlileg og augljós
nauðsyn stóð til þess að
upplýsa þetta sem best.
Í því skyni hefur þjóðin
á undanförnum árum stofnað til
meiriháttar útgjalda. Starfað hafa
rannsóknarnefndir, sem samkvæmt
opinberum upplýsingum hafa kostað
þjóðina samtals um 1.400 milljónir
króna. Ekki hefur því fé öllu verið vel
varið, þó að vissulega hafi komið fram
gagnlegar upplýsingar.
Einn þáttur sem snerti þessar
þungbæru ágjafir 2008 var athugun á
því hvort framin hefðu verið refsiverð
brot í aðdraganda þessara áfalla sem
átt hafi þátt í því að þau skullu á. Við
vorum þá og erum ennþá með stofn-
anir sem eiga að halda uppi refsi-
vörslu í landinu. Menn töldu sig á
þessum tíma sjá fyrir að miklar annir
væru framundan við að sinna rann-
sóknum og málssóknum vegna grun-
semda um afbrot. Jafnframt var ljóst
að nauðsynlegt yrði að tryggja að mál
af þessum toga drægjust ekki á lang-
inn og þeim sem hugsanlega yrðu
taldir hafa brotið af sér tryggð mann-
réttindi við meðferð mála þeirra. Til
þeirra heyrir að tryggja hraðvirka
málsmeðferð.
Ég hefði talið eðlilegt við þessar
aðstæður að efla starfsemi þeirra
stofnana sem fást við rannsóknir og
refsivörslu í landinu og voru auðvitað
starfandi fyrir. Þeim hefði þurft að
veita aukið fé til að geta sinnt þessu
með sómasamlegum hætti, m.a. með
því að auka við mannafla og bæta
skipulag. Í stað þess að gera þetta var
stofnað nýtt embætti, svonefnds sér-
staks saksóknara, til að annast um
málaflokkinn og fá honum starfs-
menn til fulltingis. Reyndist raunar
erfitt að fá einhvern vel hæfan lög-
fræðing til að sinna þessu. Sá sem um
síðir fékkst til þess virðist síðan alls
ekki hafa notið þess til-
styrks sem nauðsyn-
legur var. Kannski hefði
hluti þess fjár sem varið
var í „rannsóknar-
skýrslur“ verið betur
kominn hjá embætti
hans. Við erum svo nú
að fá af því fréttir að
tekið hafi fimm til sex
ár að fella niður mál
manna sem haft hafa
svonefnda „réttarstöðu
sakbornings“ allan
þennan tíma. Það er
ekkert minna en skelfi-
legt að svo skuli hafa tekist til í mörg-
um tilvikum, því slík staða er líkleg til
að hafa stórskaðað lífshlaup þessara
manna allan tímann og er þeim áhrif-
um áreiðanlega ekki lokið hjá mörg-
um þeirra.
Svo er einhverjum málum ólokið.
Jafnvel hefur heyrst að ekki sé ennþá
búið að höfða þau mál sem embættið
telur að höfða beri. Verulega mun
hafa skort á að fengist hafi nauðsyn-
leg fjárframlög til þess meðal annars
að sinna tæknilegum rannsóknar-
atriðum svo sem þeim sem snerta
bókhald og reikningsskil banka og
annarra stórfyrirtækja. Þá berast
fréttir af því að draga eigi úr fjár-
framlögum til þessa embættis og
gera því þar með enn erfiðara fyrir
um að ljúka þessum störfum. Þetta
gengur ekki. Sjá verður embætti sér-
staks saksóknara fyrir fjárfram-
lögum til þess að hann geti gengið í að
klára þau verk sem honum voru ætl-
uð og enn er ólokið.
Svo ráðamenn í ríkisstjórn og á Al-
þingi eru hvattir til að láta hér til sín
taka svo ljúka megi starfsemi hins
sérstaka saksóknara sem allra fyrst.
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson
» Þá berast fréttir af
því að draga eigi úr
fjárframlögum til þessa
embættis og gera því
þar með enn erfiðara
fyrir um að ljúka þess-
um störfum.
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er lögfræðingur.
Hvatning til dáða