Dagblaðið Vísir - DV - 09.06.2009, Blaðsíða 21

Ingmar Bergman sagði einhverju
sinni, að til að búa til leikhús þyrfti
aðeins þrennt: leikara, áhorfanda
og hugmynd sem leikarinn miðl-
aði áhorfandanum. Ætli Peter Brook
hafi ekki átt við eitthvað svipað þeg-
ar hann talaði um „Auða rýmið“, sem
stundum er vitnað til? Mér hefur oft
orðið hugsað til orða Bergmans, ekki
síst þegar ég hef gengið út af sýning-
um þar sem umgerðin hefur kæft allt
inntak – eða, sem er líkast til öllu al-
gengara, leyst hina „listrænu að-
standendur“ (eins og það heitir ein-
att í leikskrám) undan þeirri sáru
kvöð að þurfa yfirleitt að vera með
nokkurt inntak. Ef allt þetta sem við
köllum „umgerð“ er nánast skrapað
burt, þá fyrst reynir á bæði skáld og
leikara, hvort þeir hafa eitthvað að
segja – eða eru bara að þykjast.
Jón Atli Jónasson hlífir sér ekki
í hinu nýja verki sínu, einleiknum
Djúpinu, sem var frumsýndur síð-
astliðið föstudagskvöld á Litla sviði
Borgarleikhússins. Hann leggur
ótrauður á djúpið, en er að vísu ekki
einn í för, með Ingvar E. Sigurðs-
son í hinu nafnlausa hlutverki sjó-
mannsins unga. Og reyndar fleiri
góða menn. Sem allir komast heilir
í höfn. Djúpið í Borgarleikhúsinu er
sigur fyrir alla áhöfnina – en einkum
höfund og leikstjóra sem er einn og
sami maður.
Djúpið er, hvað formið varðar,
ákaflega vel samið verk. Ég hef að
vísu aðeins séð það einu sinni og ekki
lesið það, en á þessari stundu myndi
ég lýsa formgerð þess einhvern veg-
inn svona: Líkt og tónverk skiptist
það í fjóra skýrt aðgreinda kafla, sem
er hver öðrum ólíkur; tónlistarfræð-
ingur gæti eflaust sett á þá viðeigandi
heiti: scherzo, adagio, allegro, largo
... og svo framvegis. Það hefst á stutt-
um inngangi, sem er fremur léttur
og rétt til að gefa upp sögusviðið og
andblæ þess: í vaknandi sjávarþorpi
er ungur maður að fara á fætur á leið
á sjóinn, svo kemur útstímið ... Ann-
ar kafli er hægur, mótífin úr inngang-
inum tekin upp og unnin betur; þeg-
ar á líður verður hann enn hægari,
eins þótt höfundur lífgi upp á hann
með svolitlum tilþrifum, sem hann
stillir þó mjög í hóf; undir lokin jaðr-
ar við að manni sé farið að leiðast,
en örvæntið ekki, kæru áhorfend-
ur, sá leiði er nauðsynlegur þáttur í
vefnum, jafnúthugsaður og allt ann-
að: áhorfandinn þarf að fá að finna
til þess drungalega doða sem lífið á
sjónum ku svo oft vera; lífstíðarland-
krabbi eins og ég verður að láta lýs-
ingar annarra nægja. Þá, allt í einu,
óvænt og undirbúningslaust, verða
hvörf, ósköpin dynja yfir, við erum
stödd í miðju sjóslysi. Þriðji þáttur
er ofsafenginn, ómstríður, fullur af
trylltri örvæntingu manns sem berst
fyrir lífi sínu, að lokum rennur hann
hljóðlega saman við fjórða þáttinn,
lokakaflann, sem er ólíkur öllum
hinum, óræður, fullur af tilfinninga-
legu og myndrænu staccatoi, ófyrir-
sjáanlegur í tempói og tóntegundum,
víða beinlínis glettinn, launkíminn ...
ungi sjómaðurinn berst um í hafinu,
hann talar við fuglinn sem virðist
fylgja honum, á meðan vitundin ólg-
ar og sýður og flæðir stjórnlaust yfir
alla bakka, óttinn, sorgin, minning-
arnar, allt hið ósagða og ógerða brýst
um í kolli hans – í átt að landi, til lífs?
Beckett í hafinu við strendur Íslands.
Þá sögu, sem skáldið vísar til, eigum
við öll að þekkja og óþarfi að nefna
nokkur nöfn; hún gerðist fyrir einum
tuttugu árum og er á sinn hátt ein
af þeim helgisögum sem við höfum
eignast, við sem þreyjum við hið ysta
haf, svo bundin Djúpinu mikla, hvað
sem líður iðnvæðingum og útrásum.
Jón Atli Jónasson segir hér skil-
ið við allar klisjur þeirra bókmennta
sem kenna má við sjómennsku og
þorpslíf. Jafnt þær rómantísku sem
þær realistísku; realisminn getur
sem sé líka orðið klisjukenndur, ekk-
ert síður en rómantískan. Hér er ekki
verið að syngja hressilega söngva um
frelsi sjómennskunnar eða útmála
„original karaktera“, sem að sögn þríf-
ast í litlum plássum (þar eru heldur
engar stofnanir til að setja þá inn á);
það er ekki heldur verið að draga upp
krassandi myndir af þrældómnum,
soranum, ruddaskapnum, ógeðinu,
í landi eða úti á sjó. Hversdagslegt
lífið í plássinu, það líf sem lagt er að
baki þegar haldið er út, það er vissu-
lega með þarna, en á einhvern hátt
almennt, óljóst, fjarlægt, persónur
eru nefndar til leiks, sumar fá jafn-
vel nöfn, en við kynnumst þeim ekk-
ert nánar, af því að ungi maðurinn,
sá sem við fylgjum í þessa för, hann
hefur ekki kynnst þeim náið, ekki
foreldrum sínum, nágrönnum, hvað
þá ungu stúlkunni sem hann hefur
horft oftar til en annarra í plássinu.
Líf hans hefur bara liðið hjá í viðj-
um vanans, deyfð kyrrstöðunnar,
á heildina litið fremur gleðisnautt,
að því er best verður séð. Og nú er
það kannski að verða búið, án þess
að hafa í raun nokkurn tímann orð-
ið nokkuð. Nei, það er ekki dauð-
inn sem er skelfilegur, ekki sem slík-
ur; það er sú hugsun „að hafa misst
af lífinu“, (tilvitnun eftir minni), að
hafa átt svo margt ósagt og ógert, svo
margt sem hefði getað gert tilveruna
eilítið betri og jafnvel skemmtilegri,
hjá manni sjálfum og öðrum, það er
hún sem er skelfileg, það er hún sem
er þyngri en tárum taki.
Öllu þessu skilar Ingvar E. Sig-
urðsson eins og við mátti búast af
honum. Músíkalitetið svíkur hann
hvergi, hann heldur þétt utan um
síbreytilegan hugblæ verksins, slær
aldrei feilnótu – manni finnst nán-
ast óvirðing við hann að hæla hon-
um fyrir slíkt, svo sjálfsagt sem það
er, hjá öðrum eins virtúós. Hann er
sjálfur of gamall í hlutverkið, þetta
er maður á milli tvítugs og þrítugs,
alls ekki eldri, en eiginlega gerir það
ekkert til; Ingvar hefur haldið sér vel
líkamlega og á sviðinu er hann á ein-
hvern hátt frekar aldurslaus. Persón-
an í leiknum, hún getur auðvitað ver-
ið hver sem er, hún er við öll – og við
öll erum hún.
Jón Atli hefur til þessa sýnst vera
leitandi höfundur. Það sem ég hef
séð frá hendi hans hefur mér fund-
ist harla misgott, sumt frekar hrátt
og jafnvel eins og hálfkarað. Þetta
ber af því öllu, og vekur vonir um að
hann eigi eftir að skrifa virkilega gott
drama – og þá er ég vitanlega að tala
um svona drama með mörgum per-
sónum og öllu tilheyrandi, leikmynd
og búningaflóru og jafnvel undra-
fullu ljósaspili og músík; maður er nú
einu sinni þannig gerður að hafa líka
gaman af því. Eins þótt „Auða rým-
ið“ búi yfir töfrum sem fátt verður við
jafnað, þegar þeir leysast úr læðingi.
Reyndar er þetta rými kannski
ekki eins autt og við fyrstu sýn kann
að virðast. Það er að vísu engin „leik-
mynd“ í hefðbundnum skilningi,
aðeins tómt svið með stólkolli; það
mesta sem leikaranum leyfist utan
þess er að grípa stutta stund í píanó-
garm sem stendur til hliðar, á bak
við; maður var farinn að halda að
hann hefði gleymst úr öðru leikriti,
en nei, þarna er ekkert fyrir tilviljun.
Í lýsingunni leikur myrkrið í gímaldi
Litla sviðsins stærsta hlutverkið; birt-
an er rétt til þess að láta okkur sjá
leikarann og fylgjast með honum;
að öðru leyti er henni haldið í skefj-
um uns hún hverfur alveg að lokum,
en þá er þetta líka búið. Þetta rökk-
ur verður alltumlykjandi, allt að því
kæfandi, sem er við hæfi, því að það
kemur innan að, úr verkinu; það er
rökkur morgunsins, rökkrið í skips-
dallinum, rökkur hafdjúpsins, rökkur
minninganna, rökkur hins daglega
sljóleika, rökkur hinstu útslokkn-
unar. Og utan um og inn í það allt
vefst tónlist Hilmars Arnars Hilmars-
sonar sem í látleysi sínu og einfald-
leik er með því magnaðasta sem ég
hef heyrt í íslensku leikhúsi. Mikið
er ég annars feginn því að hún skuli
ekki vera kölluð „hljóðmynd“ í leik-
skránni; það tilgerðarlega orðskrípi
hefur vaðið uppi í leikskrám um ára-
bil, hver hlustar svo sem á nöldrið í
einum krítíker. En úr því það hefur
verið sent í frí, þá er rétt að hnykkja
á því: við skulum endilega afskrifa
það, eins og skuldirnar ... Vitaskuld
er hljóðheimur sá, sem Hilmar Örn
galdrar hér fram ekkert annað en
tónlist, göfug tónlist, samin af alvöru
tónskáldi, sem skilur póesíu Jóns
Atla og veit að hlutverk hans hér er
einungis að þjóna henni.
Það er ósvikin list sem í boði er á
Litla sviði Borgarleikhússins að þessu
sinni. Og óskandi að þjóðin missi ekki
af henni í glymjanda sumarsöngleikj-
anna – með allri virðingu fyrir þeim. Í
miðjum brotsjóum kreppunnar, þeg-
ar okkur finnst allt vera að farast og
við að missa fótanna, sjáum hvorki til
lands né finnum fyrir botni, hvenær
ef ekki þá þurfum við að hlusta eft-
ir röddum eins og þeirri sem talar til
okkar í þessum leik? Það er langt síð-
an ég hef staðið upp jafndjúpt snort-
inn eftir sýningu á nýju íslensku leik-
riti. Lokakaflinn í hinum makalausa
flutningi Ingvars hljómar enn innra
með mér og ég veit að hann mun
gera það langa stund enn.
Jón Viðar Jónsson
Þriðjudagur 9. júní 2009 21Fókus
á þ r i ð j u d e g i
Steintryggur á Sódómu
Hljómsveitin Steintryggur spilar á tónleikum sem haldnir verða
á Sódómu annað kvöld. Einnig koma fram Kippi Kaninus, Borgar
Magnason og Gísli Galdur, einnig þekktur sem dj Magic. Yfirskrift
tónleikanna er Strum und Klang með vísun í bassann og slagverk-
ið sem bera uppi þann hljóðheim sem í boði verður á tónleikun-
um. Miðasala er við innganginn og hefjast tónleikarnir klukkan 22.
Viktor Skrifar
SólStjaka
Glæpasagnahöfundurinn Viktor
Arnar Ingólfsson vinnur nú að nýrri
bók sem væntanleg er á markað með
haustinu. Á bloggsíðu sinni í gær
greindi Viktor frá því að bókin væri
nú búin að fá titil, Sólstjakar. „Titill-
inn hefur náð fótfestu eftir að hafa
þvælst dálítið fyrir okkur í vor. Hann
venst bara vel,“ segir Viktor og bætir
við að titillinn sé vísun í tvo kerta-
stjaka sem komi við sögu og þeir hafi
svo skírskotun í ýmsar áttir. Á meðal
þeirra bóka sem Viktor hefur skrifað
eru Flateyjargáta og Afturelding en
sjónvarpsþáttaröðin Mannaveiðar
sem sýnd var á RÚV á síðasta ári var
byggð á síðarnefndu bókinni.
mæðgur í búri
Tímaritið Reykjavík Grapevine og
Félag tónskálda og textahöfunda
FTT hafa tekið höndum saman
um mánaðarlegt tónleikahald.
Fyrirbærið heitir Fuglabúrið og
munu skipuleggjendur leitast við
að brúa kynslóða- og tónbil milli
ólíkra og misgamalla listamanna.
Tveir listamenn koma fram á
hverjum tónleikum og fyrstu fugl-
arnir í búrið verða mæðgurnar
Ragnhildur Gísladóttir og Bryn-
dís Jakobsdóttir. Tónleikarnir fara
fram á fimmtudaginn á Rósen-
berg við Klapparstíg og hefjast
klukkan 21. Miðaverð er þúsund
krónur og eru miðar aðeins fáan-
legir við inngang.
framtíð mynda-
Sagnanna
Þorgrímur Kári Snævarr hlaut sigur-
verðlaunin í myndasögusamkeppni
Borgarbókasafns og Myndlista-
skólans í Reykjavík. Auk Þorgríms
hlutu sex þátttakendur viðurkenn-
ingar fyrir framúrskarandi sögur og
myndir en keppnin var opin fólki
yngra en tuttugu ára. Ríflega sextíu
sögur og myndir bárust í keppnina.
Í dómnefnd voru þau Björn Unnar
Valsson bókmenntafræðingur og
myndasöguhöfundarnir Halldór
Baldursson og Lóa Hjálmtýsdóttir.
Verðlaunafhendingin fór fram í að-
alsafni Borgarbókasafns í Grófar-
húsi um síðustu helgi og þar hefur
nú verið opnuð sýning á verkunum
sem bárust í keppnina. Hún stendur
til 5. júlí.
ingVar
í auðu rými
LeikféLag reykjavíkur og Strit kynnir:
Djúpið
eftir jón atla jónasson
Leikstjóri: jón atli jónasson
Leikmynd og búningar: Leikmynd og
búningar: Árni Páll jóhannsson
Sviðsumgjörð: Snorri freyr Hilmarsson
Lýsing: Þórður orri Pétursson
leiklist
Djúpt snortinn „Það er langt síðan
ég hef staðið upp jafndjúpt snortinn
eftir sýningu á nýju íslensku leikriti,“
segir gagnrýnandi í dómi sínum um
einleikinn djúpið.