Dagblaðið Vísir - DV - 07.07.2009, Blaðsíða 21

Öfugt við aðrar bækur sem komið
hafa út um íslenska efnahagshrunið
einbeitir Einar Már Guðmundsson
rithöfundur sér nær eingöngu að sið-
ferðilega þættinum í hruninu í nýj-
asta verki sínu, Hvítu bókinni.
Höfundar hinna bókanna þriggja,
Ólafur Arnarson, Guðni Th. Jóhann-
esson og Jón Fjörnir Thoroddsen
hafa allir einbeitt sér að pólitískum
og efnahagslegum orsökum hruns-
ins. Einar Már hefur hins vegar fyrst
og fremst áhuga á andlega þættin-
um: hvernig íslenska þjóðin tapaði
áttum í gegndarlausi græðgi og sókn
eftir veraldlegum gæðum á árunum
fyrir hrunið og hvernig nýfrjálshyggj-
an náði tökum á þjóðinni.
Þetta er skiljanlegt þegar litið er
til þess að Einar Már er rithöfundur
en ekki fræði- eða bankamaður sem
hefur sérfræðiþekkingu á pólitískum
orsökum hrunsins eða þeim gerning-
um fjármagnseigenda sem ollu því.
Bók Einars hefur líka þá sérstöðu í
hrunsbókmenntunum að vera að
stofninum til byggð á dagblaðagrein-
um eftir hann sem birtust í Moggan-
um um og eftir hrunið í haust en hef-
ur ekki verið skrifuð sem heildstætt
verk með útgáfu í huga.
Talað með hjartanu
Þessi áhersla Einars á siðferði í bók
sinni rímar ágætlega við það sem
stundum er sagt vera hlutverk rithöf-
unda í samfélaginu: að þeir geti með
skrifum sínum verið hjarta þjóðar
sinnar þegar þeim misbýður órétt-
læti heimsins. Einar Már er á þessum
slóðum í Hvítu bókinni og það leynir
sér ekki af lestri bókarinnar að hann
er bálreiður, eiginlega er hann alveg
sótillur og sár út í þá menn og þær
hugmyndir sem hann telur að hafi
orsakað efnahagshrunið.
Bókin er því alls ekki hlutlaus út-
tekt á neinn hátt og reynir heldur ekki
að vera það því Einar Már slær þann
varnagla að bókin sé ekki fræðirit:
„Ég mun hafa rétt fyrir mér, ég mun
hafa rangt fyrir mér, og stundum
mun ég ekki hafa neitt fyrir mér“ (9).
Af þessum sökum er bókin upp-
full af Einari Má Guðmundssyni því
hann, hugmyndir hans og greining á
orsökum hrunsins eru alltaf nálæg-
ar í textanum. Að þessu leytinu til er
bók Einars til dæmis alger andstæða
við bók Guðna sem strangt til tekið
hefði getað verið skrifuð af hverjum
sem er. Guðni reynir að skrifa bók
sína um hrunið út frá algerlega hlut-
lægu sjónarhorni á meðan Einar Már
er persónulegur og hreinskilinn út í
gegn í sinni bók og liggur alls ekki á
skoðunum sínum.
Ein af ástæðunum fyrir þessari
persónulegu nálgun er vitanlega að
greinarnar voru margar skrifaðar í
hruninu; þegar Einar og margir Ís-
lendingar vöknuðu upp við vondan
draum og íslenska þjóðin sá að hún
hafði lifað í þeirri tálsýn að auður
væri raunverulegur og að efnahags-
lífið væri svo stöðugt að þeir sem
héldu öðru fram þyrftu líklega á end-
urmenntun að halda.
Engum hlíft
Einar hittir oft naglann á höfuðið
með greiningu sinni í bókinni og seg-
ir hluti sem margir á Íslandi hafa velt
fyrir sér á liðnum árum. Þannig telur
Einar Már að frjálshyggjan - sú óáran
sem Einari er hvað mest uppsigað
við í bókinni - hafi ekki aðeins unnið
kalda stríðið heldur einnig það sem
hann kallar stríðið um tungumálið
því íslenskir jafnaðarmenn hafi tek-
ið upp orðræðu frjálshyggjunnar, far-
ið að hegða sér samkvæmt henni og
meðal annars ekki viljað láta kalla sig
sósíalista þó merking orðsins sé sú
sama og jafnaðarmaður (46).
Önnur snjöll hugmynd í bókinni,
þessu tengd, er sú að vinstri menn
á Íslandi hafi viljað sýna fram á það
á síðustu árum að þeir væru ekki
minni fjármálamenn en hægrisinn-
að fólk og því hafi Samfylkingin tekið
upp hanskann fyrir Baugsmenn eftir
að þeim sinnaðist við leiðtoga Sjálf-
stæðisflokksins (167). Umræðu Ein-
ars má skilja sem svo að bæði vinstri
menn og hægri menn hér á landi hafi
því verið hallir undir tiltekna auð-
menn sem átt hafi þátt í frjálshyggju-
væðingu samfélagsins. Hugmynd
Einars hér má líka skilja sem svo að
kalda stríðs hugsunarhátturinn hjá
leiðtogum Samfylkingarinnar hafi
gert það að verkum að þeir hugsuðu
sem svo að óvinir Sjálfstæðisflokks-
ins hlytu að vera vinir þeirra; svart-
hvíta hugsun kalda stríðsins sýkti
umræðuna hér á landi: annaðhvort
varstu með okkur eða á móti okkur.
Hugsanlega má líta á umræðuna um
fjölmiðlafrumvarpið á sínum tíma
sem afsprengi þessarar hugsunar.
Það skortir því ekki snjallar hug-
myndir í samtímagreiningu Ein-
ars Más og hann hlífir fáum: hegg-
ur bæði til hægri og vinstri og er síst
gagnrýnni á Samfylkinguna en Sjálf-
stæðisflokkinn. Samfylkingarfólkið
Ingibjörg Sólrún, Björgvin G., Lúðvík
Bergvinsson og hinn nýi þingmaður
þeirra, Sigmundur Ernir Rúnarsson,
fá eftirminnilega á baukinn frá skáld-
inu fyrir að hafa tekið þátt í auðvæð-
ingu samfélagsins þrátt fyrir yfirlýs-
ingar um jafnaðarmennsku, þó svo
að Einar skilji mestu gagnrýnina
eftir handa frjálshyggjupostulanum
Hannesi Hólmsteini Gissurarsyni.
Fátækrahverfin í sálinni
Þessi stofnanavæðing auðhyggjunn-
ar og græðginnar í skjóli allra stjórn-
málaflokka, nema vinstri grænna að
mati Einars, telur höfundurinn að hafi
gert þjóðina siðferðilega gjaldþrota
löngu fyrir efnahagshrunið: fyrst kom
andlega hrunið og svo bankahrun-
ið. Einar hefur um þetta mörg orð og
kennir frjálshyggjunni um hvernig
fór því íslenska þjóðin hafi öll verið
að elta gullkálfinn. Einar orðar þessa
hugsun sína þannig, og hefur hana
eftir sænska skáldinu Tómas Trans-
trömer, að Íslendingar hafi kannski
búið vel en að fátækrahverfin hafi
verið í sálum þeirra (59): „Hið nýliðna
góðæri, tímabil frjálshyggjunnar, var
líf án ljóðlistar, innihaldslaus eltinga-
leikur við tómleikann“ (60).
Boðskap Einars Más má skilja sem
svo að í endurreisn íslensks efnahags-
lífs þurfi einnig að felast siðferðilegt
endurmat á þeim grunngildum sem
samfélagið er byggt á og að eitt af því
sem gera þurfi til þess sé að hafna
frjálshyggjunni og sérhyggju henn-
ar og taka í staðinn upp aukna sam-
hyggju (188-189).
Krakkinn, keisarinn
og einfaldleikinn
Siðferðisboðskapur Einars er ekki
flókinn, þvert á móti er hann einfald-
ur, og lesandinn verður að meta það
sjálfur hvort málfutningur hans er
sannfærandi eða ekki. Þessi einfald-
leiki bókarinnar er einn af hans helstu
kostum því Einar nær að mörgu leyti
að súmmera upp svo margt sem svo
margir Íslendingar hafa verið að
velta fyrir sér á liðnum mánuðum. Að
þessu leytinu til er hann eins og hver
annar óbreyttur borgari að reyna að
skilja hvað gerðist og hann reynir að
koma orðum að því á hversdagsleg-
an og látlausan hátt sem ætti að geta
höfðað til margra.
Þetta er einn af kostum Einars sem
stílista, og sennilega sem manns líka,
að hann er aldrei tilgerðarlegur eða
óhreinskilinn í skrifum sínum held-
ur alltaf beinskeyttur og heiðarlegur.
Meðal annars þess vegna er bók Ein-
ars svo góð lesning: hann skrifar um
það sem svo margir eru að hugsa um
á máli sem allir geta skilið og margir
munu líklega verða sammála gagn-
rýni hans á Ísland góðærisins. Til að
hnykkja á réttmæti hennar grípur
Einar líka til sögunnar um nýju föt-
in keisarans til að lýsa stemningunni
á Íslandi á síðustu árum: vefararnir
tákna auðmennina og áhorfendurn-
ir íslensku þjóðina; Einar Már er svo
líklega barnið hreinskiptna.
Órökstuddar fullyrðingar
Af þessari umfjöllun sést að Einar
Már hefur skýra sýn í bókinni sem
hann hamrar á út í gegn. Bókin er
rammpólitísk þó ekki sé hún flokks-
pólitísk nema að litlu leyti. Einar Már
er róttækur vinstri maður í stríði við
markaðs- og auðvæðingu samfélags-
ins og hann vill sjá nýtt Ísland. Þetta
er bæði kostur bókarinnar en einn-
ig galli því Einar slær oft fram full-
yrðingum og spurningum sem hann
lætur vera að rökstyðja eða svara.
Til dæmis segir hann á einum stað:
„Frjálshyggjan er nefnilega að miklu
leyti þvæla, andsnúin skynseminni
(46)“ en lætur vera að styðja mál sitt
frekar.
Fleiri sambærilegir gallar eru á
bókinni sem eru tilkomnir vegna
þeirrar skýru afstöðu og sannfær-
ingu sem Einar Már hefur. Við þessu
er vitanlega að búast miðað við
áherslur verksins og það ber að hafa
þessa annmarka í huga við lestur
þess: bókin er ekki fræðirit en hún er
skrifuð af manni sem er sannfærður
um að keisarinn hafi verið nakinn á
Íslandi á liðnum árum og að samfé-
lagslegt réttlæti hafi verið víðs fjarri í
góðærinu; að þjóðin hafi látið glepj-
ast af gullæði. Ingi F. Vilhjálmsson
Þriðjudagur 7. júlí 2009 21Fókus
á þ r i ð j u d e g i
Ísöldin heit
Ice Age: Dawn of the Dinosaurs kom ný inn í fyrsta sæti
yfir aðsóknarmestu kvikmyndir helgarinnar. Frá því að
myndin var frumsýnd hefur hún þénað tæpar níu millj-
ónir en rúmlega 11.000 manns hafa lagt leið sína á hana.
Í öðru sæti er myndin Transformers 2 og í því þriðja er
Hangover sem tæplega 50.000 Íslendingar hafa séð.
Þriðja á leiðinni
Lára Rúnarsdóttir tónlistarkona
undirbýr nú gerð þriðju breiðskífu
sinnar. Lára gaf út sína fyrstu plötu
árið 2003 sem heitir Standing Still.
Sú plata var gefin út af Geimsteini
sem er útgáfufyrirtæki Rúnar heitins
Júlíussonar en önnur platan, Þögn,
var gefin út af Dennis árið 2006. Lára
sendi nýlega frá sér lagið Surprise
sem er það fyrsta af væntanlegri
plötu sem kemur út í haust á vegum
Record Records. Lára verður áber-
andi í tónleikahaldi á næstunni en
í hljómsveit hennar eru Arnar Þór
Gíslason, Jakob Smári Magnússon
og Pétur Hallgrímsson.
Þriðja Þriðju-
dagskvöldið
Þriðju tónleikarnir í röðinni
Þriðjudagskvöld í Þingvallakirkju
verða haldnir í kvöld klukkan
20.00. Tónleikarnir standa í tæpa
klukkustund og kostar ekkert að
hlýða á þá. Það eru Margrét Bóas-
dóttir sópran og Chalumeaux-
tríóið sem koma fram að þessu
sinni. Þau munu flytja aríur frá
endurreisnar- og barokktíman-
um auk laga Atla Heimis við ljóð
Jónasar Hallgrímssonar. Chalu-
meaux-tríóið mun flytja barokk-
svítu eftir Graupner en tríóið
skipa þeir Sigurður I. Snorrason,
Kjartan Óskarsson og Ármann
Helgason og leika á klarínettur og
bassethorn.
Bruno
væntanlegur
Á miðvikudag verður gamanmynd-
in Bruno frumsýnd hér á landi en
um heimsfrumsýningu er að ræða.
Beðið hefur verið eftir myndinni
með mikilli eftirvæntingu um allan
heim en það er breski gamanleikar-
inn Sacha Baron Cohen sem fer með
hlutverk austurríska tískuhommans.
Hann gerði meðal annars mynd-
ina Borat sem gerði allt vitlaust fyrir
nokkrum árum. Bæði Borat og Bru-
no eru aukapersónur sem urðu til
í þáttunum hans, Ali G, sem gerðu
hann að stjörnu um allan heim.
Hvíta bókin
Höfundur: Einar Már guðmundsson
Útgefandi: Mál og menning
bækur
Persónulegt og hreinskilið
verk Einar Már hefur með
Hvítu bókinni ritað afar hrein-
skilið og persónulegt verk um
siðferðishrun íslendinga.
FátækrahverFin
innra með okkur