Dagblaðið Vísir - DV - 26.04.2010, Blaðsíða 20

HVAÐ VEISTU?
1. Hvað þáði Steinunn Valdís Óskarsdóttir þingmaður háa upphæð í styrki á
árunum 2006-´07?
2. Ný upppfærsla Íslandsklukkunnar var frumsýnd í Þjóðleikhúsinu um
helgina. Bókin kom út í þremur hlutum, á hvaða árum?
3. Hvað heitir bandaríski leikmaðurinn sem gekk til liðs við körfu-
boltalið Snæfells fyrir yfirstandandi úrslitaeinvígi við Keflavík?
Á MÁNUDEGI
20 MÁNUDAGUR 26. apríl 2010
SVÖR: 1. TÆPAR ÞRETTÁN MILLJÓNIR KRÓNA. 2. 1943-´46. 3. JEB IVEY.
Þjóðleikhúsið er sextugt og frumsýndi
af því tilefni nýja leikgerð af Íslands-
klukkunni á fyrsta degi sumars. Bene-
dikt Erlingsson er höfundur hennar og
leikstjóri. Það er sitthvað gott um verk
hans að segja, þó að það sé einnig harla
gloppótt. Þetta er ekki leiðinleg sýn-
ing, ólíkt fyrri leikgerðum sögunnar,
sem voru flestar afspyrnu þyngslaleg-
ar. Hún gengur vel yfir sviðið, eins og
menn sögðu á meðan enn tíðkaðist að
sletta dönsku. Nú sletta menn ensku,
en í gamla daga, á tíma Árna Magnús-
sonar, slettu menn latínu. Íslendingar
hafa alltaf slett, og þó lifir tungan. Er
nokkur vottur ljósari um það en ein-
mitt Íslandsklukkan?
Ég ætla að byrja á því sem mér finnst
best við sýninguna, og það er hversu
vel er farið með texta skáldsins. Bene-
dikt og hans fólk hefur bersýnilega ekki
kastað höndum til þess sem er sérlega
lofsvert. Leiklistarskóli Íslands, sem
nú heitir skrýtnu stofnanalegu nafni,
hefur á liðnum árum sætt mikilli og
réttmætri gagnrýni fyrir að vanrækja
kennslu í meðferð íslenskrar tungu.
Sú gagnrýni hefur verið einna hörðust
meðal eldri leikara okkar, fólksins sem
fékk fyrstu undirstöðu fagmennskunn-
ar hjá Lárusi Pálssyni, þeim góða leik-
húsmanni og mikla uppalanda. Það
hefur ekki mikið verið að hlaupa í fjöl-
miðla með þessa óánægju sína, en það
hefur aldrei legið á henni í samtölum.
Að þessu sinni ber svo við að nán-
ast hvert orð skilst og mörg snjöllustu
orðsvör leiksins hitta beint í mark, svo
að stundum fer kliður um salinn. Ís-
landsklukkan, verkið um niðurlægingu
þjóðarinnar undir oki erlends valds,
eymd hennar og reisn, á fullt erindi við
okkur nú; gamalkunnar setningar eiga
jafnvel til að hljóma eins og nýjar, í ljósi
nýfenginnar og ömurlegrar reynslu.
Þetta er mjög leikhúsleg sýning;
við erum sífellt minnt á það í hvaða
húsi við erum stödd. Þjóðleikhúss-
tólarnir með grímunum klassísku eru
komnir upp á svið, að vísu á hjólum,
og á fleygiferð allan tímann. Leikstjór-
inn gefur öllum natúralisma eins langt
nef og hann frekast getur. Á Þingvöll-
um er Jón Hreggviðsson ekki geymd-
ur í tjaldi nóttina áður en á að höggva
hann, heldur ofan í holræsi, að því er
best verður séð; Jón gamli úr Kjósinni
(Erlingur Gíslason með gamalkunna
takta) dregur hann upp úr því þegar
Snæfríður kemur að leysa hann. Þeg-
ar Kaupinhöfn brennur er hlaupið
með púðurdæluna um sviðið og gam-
aldags stormvélar keyrðar inn með
hávaða og látum. Í Þingvallaatriðum
birtist innrammað landslagsmálverk
í freymóðskum stíl á baksviði. Bóka-
stofa Arnæusar er eins og skopmynd af
fornbókasölu, bókahrúgurnar úti um
allt. Þannig mætti áfram telja. Mús-
íkantar eru á sveimi að fremja ýmiss
konar músík, oftast í þjóðlegum anda;
þeir setja sterkan svip á sýninguna,
kalla fram viðeigandi hugblæ. Bún-
ingar Helgu Björnsson eru hreinasta
augnakonfekt, ekki síst kjólar Snæfríð-
ar, og umgerð Finns Arnars smekkleg
og vel hugsuð að vanda. Það væri hægt
að skrifa sérstakan leikdóm um hvoru
tveggja, en ég geri ekki ráð fyrir að rit-
stjórn DV leyfi mér það.
Frammistaða leikenda er hins vegar
óhemju misjöfn sem að nokkru stafar
af sérkennilegu og mjög umdeilanlegu
leikaravali. Ingvar E. Sigurðsson skarar
fram úr í hlutverki Jóns Hreggviðsson-
ar. Hann nær vel umkomuleysi múga-
mannsins, en um leið slægni hans,
stolti og skapri eðlisgreind. Það var að-
eins á stöku stað – einkum í hinu langa
samtali þeirra Snæfríðar í öðrum þætti
– að Ingvar virtist ekki alltaf halda fók-
usi og textinn jafnvel vefjast eilítið fyrir
honum. En slíkt heyrði til undantekn-
inga og mér þykir ekki ólíklegt að leikur
Ingvars eigi eftir að batna þegar sýning-
um fjölgar.
Lilja Nótt Þórarinsdóttir, sem leikur
Snæfríði, er ung leikkona og lítt reynd.
Það er auðvitað djarft að setja slíkan
kraft í svo viðamikið hlutverk, en þeg-
ar á allt er litið kemst Lilja Nótt þokka-
lega frá því. Hún hefur geðþekka sviðs-
framkomu og yfirleitt skýran talanda.
Persónan er frá hendi Kiljans kynlegt
sambland af hrokafullri yfirstéttarkonu
einveldistímans, fornlegri kvenhetju
og ljóðrænni huldukonu. Einn feg-
ursti kafli sögunnar er lokakafli Hins
ljósa mans, þegar dæmdu konurn-
ar færa Snæfríði í druslurnar af sér og
Jón Hreggviðsson gengur fram á hana
þannig búna þar sem hún situr utan
götunnar. Hér eru þær dæmdu látn-
ar ráðast á Snæfríði með ofstopa og
argi og tæta hana úr fötunum. Þetta
er búraleg skrumskæling sem fer þvert
gegn anda verksins. Íslandsklukkan
fjallar umfram allt um þjáningar ís-
lenskrar alþýðu; skáldið „ídealíserar“
hana ekki, en það narrast aldrei að
henni. Að Ingvari frátöldum sýndi eng-
inn af leikendum þetta betur en hún
Herdís okkar Þorvaldsdóttir í hlutverki
móður Jóns bónda. Lýsingin á ferða-
lagi gömlu konunnar á fund Snæfríð-
ar er líka einn af hátindum sögunnar;
einn af þessum köflum í verkum Hall-
dórs sem maður getur lesið aftur og aft-
ur og einlægt orðið jafn snortinn. Leik-
ur Herdísar sýndi hvernig mikill leikari,
sem skilur póesíuna með hjarta sínu,
getur gert örsmátt hlutverk risastórt.
„Sjaldan mun nokkur kona að sunnan
hafa farið jafn langt austur ... “ hvern-
ig hún sagði þessa setningu á hlaðinu í
Skálholti; það var einfaldleikinn sjálfur
og opnaði manni sýn beint inn í tilfinn-
ingalega kviku verksins.
Ég er ekki eins hress með þriðja að-
alleikarann, Björn Hlyn Haraldsson
í hlutverki Arnasar Arnæusar. Björn
Hlynur er fallegur maður á leiksviði,
fríður sýnum og ber sig vel, sannkall-
aður sviðssjarmör, einn sá flottasti sem
við eigum. En túlkun hans á Arnasi er
gersamlega flöt og ástríðulaus. Þó eru
það ástríðurnar sem reka Arnas áfram
og einar gera hann skiljanlegan. Hann
er ástríðufullur bókaunnandi og það á
að sjást á því hvernig hann handfjatlar
skræðurnar sínar. Hann elskar Snæ-
fríði auðvitað út af lífinu og hún hann á
móti. En þann ástarblossa vantaði hér
með öllu, líka af hálfu Snæfríðar. Þau
voru eins og feimnir unglingar sem eru
svona að gefa hvort öðru auga, krakkar
í ábyrgðarlausu ástarfikti undir skóla-
veggnum. Átakanlegast verður þetta
á fundi þeirra í öðrum þætti, er þau
hittast eftir langan og örlagaríkan að-
skilnað: þau spjalla saman, svo bara
allt í einu vippa þau sér upp í rekkjuna
og draga fyrir. Bingó! Samtalið í loka-
þættinum var jafn steindautt, enginn
harmur, engin þrá. Ég hneigist til að
skrifa þetta fremur á reikning Björns
Hlyns sem var allan tímann eins og ut-
angátta í hlutverkinu, þuldi textann án
nokkurrar dýpri innistæðu – svo ég noti
orðalag sem Gísla heitnum Halldórs-
syni, einum besta persónuleikstjóra
sem við höfum átt, var tamt.
Jafn óhress er ég með það uppá-
tæki Benedikts að láta kvenmann leika
Jón Grinvicensis. Ilmur Kristjánsdótt-
ir gerir sér að vísu far um að vanda sig;
það væri rangt að áfellast hana fyrir
það sem misferst. En Jón er ein af mik-
ilvægustu persónum verksins; um það
mun engum blandast hugur sem sá
Lárus Pálsson leika hann á sínum tíma
eða hefur heyrt leik hans í upptökunni
af fyrstu sýningu leiksins. Orðaskipti
þeirra Jóns og Arnæusar undir leiks-
lok í túlkun Lárusar og Þorsteins Ö.
Stephensens; hver getur gleymt þeirri
snilld sem á hefur hlýtt?! „Minn herra
á aungvan vin ... “ mér vöknar alltaf um
augu þegar ég heyri Lárus segja þetta.
Hér varð Jón eins og hvert annað skrípó
sem er afleitt, því að þannig er hann
alls ekki hugsaður.
Mér hefur alltaf fundist dómkirkju-
presturinn, Sigurður Sveinsson, ein
snjallasta mannlýsing verksins – og
raunar ein af bestu persónum Hall-
dórs. Hann var líka túlkaður eftir-
minnilega í gömlu sýningunni af Jóni
Aðils; ískyggilegur, slóttugur, harðsvír-
aður og harðgreindur fulltrúi hins lúth-
erska rétttrúnaðar – og þó á einhvern
hátt mannlegur í einsemd sinni, ekki
óáþekkt Grinvicensis. Djúp tilfinning
undir köldu yfirborði. Benedikt læt-
ur Jón Pál Eyjólfsson leika klerkinn. Í
meðförum Jóns Páls, sem mér hef-
ur annars þótt álitlegur leikari, verð-
ur séra Sigurður eins og hvert annað
„creep“ (þið afsakið slettuna), aldrei
hættulegur eða ógnvekjandi. Og loka-
atriðið, þegar hann hefur loksins krækt
í Snæfríði, var kauðslega sviðsett; þau
hjónin birtast til hliðar úti í sal, eins og
þau séu á leið upp á sviðið, snúa svo við
og hypja sig burt. Það er bara ekki hægt
að enda þetta stórkostlega verk svona!
Ekki náði ég því heldur hvers kon-
ar manni Stefán Hallur Stefánsson
var að lýsa í gervi Jóns Marteinsson-
ar, hins íslenska eilífðarútlaga á kaldri
Hafnarslóð. Stefán Hallur hefur þreyt-
andi einhæfan talanda; ég myndi ráð-
leggja honum að leita sér hjálpar með
það, til dæmis hjá einhverjum af okk-
ar góðu eldri leikurum sem enn kunna
að tala og ég veit að hafa yndi af því að
miðla ungviðinu af þekkingu sinni og
reynslu. Aftur á móti var Björn Thors
hreint afbragð sem Magnús í Bræðra-
tungu, óhugnanlegur og brjóstum-
kennanlegur í senn, rétt eins og þessi
ógæfumaður á að vera. Það eru einmitt
slík karaktérhlutverk sem henta Birni
vel. Og ekki brást annar góður karakt-
érleikari, Arnar Jónsson, í hlutverki Ey-
dalíns lögmanns. Það var vel til fund-
ið að láta kallinn vera þéttan á fundi
þeirra Snæfríðar í fyrsta þætti. Og
snilldarvel sýndi Arnar reisn lögmanns
og viðkvæmni í niðurlægingu hans
eftir dómsuppkvaðninguna. Guðrún
S. Gísladóttir hefur frábært gervi í frú
Arnæusar, en það vantaði einhvern
herslumun í leikinn; eins og leikkon-
an væri ekki fyllilega búin að laga grót-
eskt gervið að innlifun sinni í tilfinning-
arnar, sem þrátt fyrir allt bærast með
þessari ólánlegu konu. En Guðrún er
á réttri leið og getur vel átt eftir að ná
betri tökum á hlutverkinu.
Ég gekk út af þessari sýningu með
afar blendnum tilfinningum. Það er
margt ágætt og sumt reglulega snið-
ugt í henni. En það er líka margt til-
gerðarlegt, þó að tilgerðin verði sjald-
an yfirþyrmandi og skýri vart ein og
sér hversu lítt maður er snortinn þegar
upp er staðið. Var þetta í raun og veru
nokkuð Íslandsklukkan sem þarna
hljómaði? Hvar var Valdið, hið misk-
unnarlausa þjóðfélagslega vald, sem er
yfir og allt um kring í sögunni? Ekki var
það í mynd etatsráðsins, sem Ólafur
Darri Ólafsson var látinn gera að hlá-
legu viðrini, slafrandi í sig sultutauið,
svo mikið er víst. Hvar var sorgin, reið-
in og sársaukinn, hinn duldi sársauki,
sem mynda volduga undiröldu skáld-
verksins? Við fundum fyrir henni hjá
stöku leikanda, sem áður segir, en það
nægði ekki þeim áhorfanda sem hér
hefur orðið.
Sýningunni var vel tekið og í lok-
in risu menn úr sætum og klöppuðu.
Það er að verða lenska hér á leiksýn-
ingum og tónleikum að salurinn er
að standa upp í tíma og ótíma, eins
þótt engin stórafrek hafi verið unnin.
Kannski er fólk svona þakklátt fyrir að
hafa ekki þurft að sitja undir leiðindum
og bulli, eins og svo oft hefur verið í ís-
lensku leikhúsi á síðari árum. En þetta
er samt ekki rétt. Hvað eigum við þá
að gera þegar leikhúsinu tekst að gera
eitthvað virkilega gott – sem við hljót-
um að vona að einhvern tímann verði?
Hoppa upp á stólbök og sætisarma eða
upp á sviðið?
Að lokum legg ég til að upptakan
á sýningunni frá 1950, sem ég hef vís-
að hér ítrekað til, verði endurútgef-
in á geisladiskum. Hún er ekki full-
komin, en í henni eru samt ýmsir af
„gömlu leikurunum“ okkar upp á sitt
besta. Um leið mætti gefa út Gullna
hliðið með Arndísi, Brynjólfi og Lárusi.
Fálkinn gaf þessar hljóðritanir út á sín-
um tíma á plötum, en þær eru að sjálf-
sögðu löngu ófáanlegar og ærin ástæða
til að gefa yngri kynslóðum aðgang að
þeim. Jón Viðar Jónsson
Holræsi
Á ÞINGVÖLLUM
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ:
ÍSLANDSKLUKKAN
eftir Halldór Laxness
Leikgerð og leikstjórn:
Benedikt Erlingsson
Leikmynd: Finnur Arnar Arnarsson
Búningar: Helga Björnsson
Tónlist á sviði: Eiríkur Stephensen
og Hjörleifur Hjartarson
Lýsing: Halldór Örn Óskarsson
og Lárus Björnsson
LEIKLIST