Dagblaðið Vísir - DV - 28.03.2012, Blaðsíða 12

12 Fréttir 28. mars 2012 Miðvikudagur
Á
þriðja hundrað manns höfðu
réttarstöðu sakbornings í des-
ember síðastliðnum vegna
rannsókna sem tengjast efna-
hagshruninu. Í fyrirspurn Sig-
mundar Ernis Rúnarssonar, þing-
manns Samfylkingarinnar, frá mars
árið 2011 kemur fram að 216 einstak-
lingar hafi réttarstöðu sakbornings í
rannsóknum embættisins. 471 vitni
hafi verið kallað til í öllum málum og
yfirheyrslurnar hafi þá þegar verið
orðnar 600. Það er í þessu umhverfi
sem fyrrverandi embættismenn,
stjórnmálamenn og útrásarvíkingar
hafa kallað eftir sannleiks- og sátta-
nefnd í stað réttarhalda gegn þeim
sem áttu þátt í hruni íslensku bank-
anna.
Suðurafríska sannleiks- og sátta-
nefndin hefur verið nefnd í því sam-
hengi sem og þingnefndir að hætti
Bandaríkjanna sem starfað hafa í bein-
um sjónvarpsútsendingum. Undir-
liggjandi er þó iðulega sú krafa að ger-
endur, sem í dag eru ákærðir, fái grið
frá lögsóknum gegn því að segja satt og
rétt frá atburðum og aðdraganda efna-
hagshrunsins. Þótt slíkar kröfur séu
ekki settar fram berum orðum er ljóst
að sannleiksnefnd þar sem stór hluti
vitna hefur réttarstöðu sakbornings
er illframkvæmanleg, enda gætu þeir
sömu varla sagt satt og rétt frá án þess
að eiga á hættu að sakfella sjálfa sig. Í
því ljósi má leiða að því líkur að stuðn-
ingur leikenda í íslensku útrásinni sé
allavega að hluta tilraun til að skapa
umhverfi þar sem falla verður frá hefð-
bundnum sakamálarannsóknum.
Aðskilnaðarnefnd Suður-Afríku
Eitt þekktasta dæmið um sátta- og
sannleiksnefnd er líklega nefnd Des-
mond Tutu, sem gera átti upp mann-
réttindabrot unnin í skjóli aðskiln-
aðarstefnu suðurafrískra stjórnvalda.
Nefndinni, sem hét einfaldlega sann-
leiks- og sáttanefnd (TRC), var ætlað
að gera upp hrottaleg mannréttinda-
brot í Suður-Afríku sem framin voru í
tengslum við aðskilnaðarstefnu hvítra
yfirvalda frá árunum 1948 til ársins
1994.
Í megindráttum var nefndinni ætl-
að að leggja mat á mannréttindabrot
framin í landinu á tímabilinu, bóta-
eða uppgjörsgreiðslur vegna brota
eða hagnaðs af brotum og leggja mat á
hvort heita skyldi einstaklingum grið-
um í skiptum fyrir vitnisburð sem leitt
gæti til þess að sannleikurinn um at-
burði aðskilnaðaráranna kæmi fram.
Það kann að koma spánskt fyrir
sjónir að bera saman uppgjör á efna-
hagshruninu íslenska og aðskilnaðar-
stefnu suðurafrískra yfirvalda. Sann-
leiks- og sáttanefnd Suður-Afríku er
þó eitt helsta módel fyrir slíkar nefnd-
ir í heiminum, enda almennt talin vel
heppnuð aðferð við leit að sannleika
þar sem hefðbundin nálgun eða heim-
ildir réttarkerfisins ná ekki tilætluðum
árangri. Að því leyti á samanburðurinn
rétt á sér.
Ekki án gagnrýni
Sama ár og skýrsla TRC kom
út birtu Khulumani-samtökin,
sem starfa með fórnarlömbum
aðskilnaðarstefnunnar, könnun sem
gerð var meðal fimm hundruð fórnar-
lamba hennar og spurt var um þeirra
sýn á störf sannleiks- og sáttanefnd-
arinnar. Í svörum fórnarlamba mann-
réttindabrota mátti greina að margir
töldu sig nauðbeygða til sátta og að eft-
irfylgni með nefndinni væri ekki nægj-
anlegt. Afleiðingar brota fyrir gerend-
ur væru svo litlar að fórnarlömb þyrftu
jafnvel að leita til þeirra, enda gegndu
margir enn sömu stöðu og áður.
Í skýrslunni er meðal annars vitn-
að í föður fimmtán ára drengs sem
skotinn var af lögreglumanni. Faðir-
inn segir lögreglumanninn enn starfa
á lögreglustöð í næsta nágrenni og að
rannsókn á málinu hafi verið látin nið-
ur falla.
Ein helsta gagnrýnin á TRC er að
nefndin hafi, raunar um leið og hún
var ventill fyrir fórnarlömb aðskilnað-
ar í Suður-Afríku, hvítþvegið kerfi sem
byggði á misbeitingu og ofbeldi hvíta
minnihlutans gagnvart svarta meiri-
hlutanum. Þeir sem sóttu stöðu, tekjur
og jafnvel eftirlaun frá kerfi aðskilnað-
ar hafi setið eftir og notið ávaxta gamla
kerfisins. Eftir standi þeir sem lifðu í
fátækt vegna aðskilnaðar og ofbeldis, í
sömu eða svipaðri stöðu og áður.
Jón Ásgeir og Björgólfur Thor
„Hrunið verður ekki gert upp með
skýrslunum sem eru einsleitar þar
sem takmarkaður hópur fær aðgang
að skýrsluhöfundum,“ sagði Jón Ásgeir
Jóhannesson fjárfestir í tilkynningu
sem send var til fjölmiðla í kjölfar út-
gáfu úttektarskýrslu Landssamtaka líf-
eyrissjóða. „Betur væri að það yrði sett
upp sannleiksnefnd t.d. á Alþingi og
þar yrðu menn kallaðir fyrir líkt og gert
er í Bandaríkjunum. Þá fengi þjóðin
að heyra hvað gerðist í beinni útsend-
ingu,“ segir Jón Ásgeir ennfremur í til-
kynningunni. Jón er þó ekki einn út-
rásarvíkinga um að kalla eftir slíkri
nefnd. Nýlega sagði Björgólfur Thor
Björgólfsson að hann teldi að skipa
hefði átt sannleiks- og sáttanefnd til að
gera upp hrunið.
Daginn eftir greindi DV frá því að
sérstakur saksóknari hefði yfirheyrt
Björgólf Thor. Af frétt DV má sjá að
Björgólfur var yfirheyrður af embætt-
inu stuttu áður en hann birti færsl-
una á vef sínum btb.is, sem bar heitið;
Landsdómur – lærdómur. Í færslunni
segir Björgólfur að grípa hefði átt til
þess strax í upphafi að gera hrunið upp
með sannleiksnefnd. „Alkunna er, að
fólk vill fremur fá fram allar staðreynd-
ir máls, jafnvel þótt þær séu þungbær-
ar, en sjá aðeins hluta heildarmyndar-
innar og þurfa að geta í eyðurnar. Með
því að upplýsa um öll mál, undan-
bragðalaust, er von til að vinna úr reið-
inni og ná fram sáttum í samfélaginu,“
skrifar Björgólfur. Tekið skal fram að
DV hefur ekki vitneskju um að Björg-
ólfur Thor hafi réttarstöðu sakborn-
ings hjá sérstökum saksóknara.
Stuðningshópur Geirs
vill sannleiksnefnd
„Ég held að við ættum að hugsa það af
alvöru núna að setja á fót sannleiks-
nefnd. Ég held að við hefðum gott af
slíkri umræðu og það er ekki slæmt að
smá tími hafi liðið. Umræðan verður
þá kannski minna í formi hugmynda-
fræðilegs uppgjörs, sem svona um-
ræða má aldrei vera, og meira í formi
efnislegrar umfjöllunar um málið,
þar sem líka er tekið mið af alþjóð-
legu samhengi,“ sagði Árni Páll Árna-
son, þingmaður Samfylkingarinn-
ar, í samtali við Fréttablaðið þann 20.
janúar síðastliðinn. Árni bætist þar í
hóp þeirra sem kallað hafa eftir slíkri
nefnd. Hann hefur einnig gagnrýnt
landsdómsákæru á hendur Geir H.
Haarde, fyrrverandi forsætisráðherra,
og greiddi á sínum tíma atkvæði gegn
ákæru.
Benedikt Jóhannesson, ritstjóri og
útgefandi tímaritsins Vísbendingar,
skrifaði á sínum tíma pistil þar sem
hugmynd um sannleiksnefnd í stað
þess sem hann kallar pólitísk réttar-
höld yfir Geir H. Haarde. Í pistlinum
segir hann að nauðsynlegt sé að setja
á stofn einhvers konar vettvang þar
sem misgjörðir stjórnmálamanna fyr-
ir og eftir hrun verði viðraðar. „Sum-
ir hafa kallað þetta sannleiksnefnd.
Nafnið er ekki aðalatriði heldur hitt
að upplýsingarnar sem þar koma fram
verði opinberar og fólk geti fylgst með
yfir heyrslum í beinni útsendingu. Á
þennan vettvang mætti stefna öllum
stjórnmálamönnum sem setið hafa á
Alþingi.“
Rannsóknarnefndin
er sannleiksnefnd
Rannsóknarnefnd Alþingis um að-
draganda og orsakir falls íslensku
bankanna frá árinu 2008 uppfyllir
mörg skilyrði þess að vera sannleiks-
nefnd. Raunar var nefndin á sínum
tíma kölluð nákvæmlega það í um-
ræðum um skipun hennar.
Ummæli Sigríðar Benediktsdóttur
hagfræðings í viðtali við bandarískt
háskólablað þar sem hún var með-
al annars spurð um bankahrunið og
svarar að sér finnist ástandið vera af-
leiðingin af öfgakenndri græðgi og
andvaraleysi þeirra sem hafa áttu eft-
irlit með fjármálakerfinu og fjármála-
legum stöðugleika þjóðarinnar ollu
nokkrum deilum um hæfi hennar til
setu í rannsóknarnefnd Alþingis. DV
fjallaði á sínum tíma um málið þar
sem greint var frá því að Páll Heimis-
son, formaður nefndarinnar, hafi vísað
málinu til forsætisnefndar sem meta
ætti hæfi Sigríðar. „Forsætisnefndin
vísaði til fordæma frá öðrum löndum
um sjálfstæði sannleiksnefnda gagn-
vart stjórnmálamönnum og vísaði
málinu til ákvörðunar innan rann-
sóknarnefndarinnar sjálfrar,“ segir í
umfjöllun DV frá málinu. Með því að
vitna í starfsreglur sannleiksnefnda í
svari ráðuneytisins til nefndarinnar er
ljóst að litið var á nefndina sem slíka
innan stjórnsýslunnar.
Í fyrstu grein laga um rannsóknar-
nefndina segir að auki: „Tilgangur laga
þessara er að sérstök rannsóknar-
nefnd á vegum Alþingis  leiti sann-
leikans um aðdraganda og orsök falls
íslensku bankanna 2008 og tengdra at-
burða. Þá skal hún leggja mat á hvort
um mistök eða vanrækslu hafi verið
að ræða við framkvæmd laga og reglna
um fjármálastarfsemi á Íslandi og eft-
irlit með henni, og hverjir kunni að
bera ábyrgð á því.“
Meðal fyrirmynda rannsóknar-
nefndar Alþingis á orsökum og afleið-
ingum hrunsins var rannsóknarnefnd
norskra yfirvalda á þarlendu banka-
hruni á seinni hluta níunda áratugar-
ins. Þá var dönsk rannsóknarnefnd um
Tamílamálið svokallaða líka nýtt sem
fyrirmynd rannsóknarnefndarinnar.
Rannsóknarnefnd Alþingis hafði
ekki það hlutverk að ákæra, þótt þeir
sem kallaðir voru til vitnis fyrir nefnd-
ina hafi ekki verið lofað griðum frá
ákæru. Nefndinni var þó heimilt að
óska eftir því við ríkissaksóknara að
þeir sem létu nefndinni upplýsingar
í té sættu ekki ákæru þótt upplýsing-
arnar leiddu líkur að refsiverðu broti
vitnisins.
Nefndin uppfyllir því flest skilyrði
þess að vera sannleiksnefnd en ekki
saksóknarnefnd. Jafnvel þótt hún hafi
ekki boðið vitnaleiðslur í beinni út-
sendingu, enda slíkt undantekning
fremur en regla.
Útrásarvíkingar vilja
fá sannleiksnefnd
n Beinar útsendingar ekki algengar hjá sannleiksnefndum
Atli Þór Fanndal
blaðamaður skrifar atli@dv.is
„Sannleiks- og
sáttanefnd Suður-
Afríku er þó eitt helsta
módel fyrir slíkar nefndir í
heiminum.
Dómarar landsdóms Umræða um sannleiksnefnd hefur verið mikil í kringum landsdóm.
Fyrir opnum tjöldum Jón Ásgeir og Björgólfur Thor eru báðir þeirrar skoðunar að réttast hefði verið að setja á laggirnar sannleiksnefnd til að gera hrunið upp.