Fréttablaðið - 08.11.2014, Blaðsíða 92

8. nóvember 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 48
glæsilega gullpeninga til merkis um dýrð
sína og ríkidæmi. Þá hafði gerst sá óvænti
atburður að fjöldi Axum-búa var orðinn
Gyðingatrúar, en eins og áður hefur verið
nefnt í flækjusögum höfðu Gyðingar stund-
að heilmikið trúboð á Arabíuskaga eftir að
þeir hröktust frá Palestínu í kjölfar upp-
reisna gegn Rómverjum á árunum 70-120
e.Kr. Gyðingar höfðu náð góðri fótfestu
í nokkrum smáríkjum syðst á skaganum
en einnig í Axum, þar sem Gyðingdómur
blandaðist þeim fjölgyðistrúarbrögðum sem
fyrir voru.
Axum kemur við sögu við upphaf íslams
Því miður skortir mjög ritaðar heimildir um
sögu Axum-ríkis þessar aldirnar og bók-
menntir áttu Axum-menn engar. Því vitum
við harla fátt hvað var á seyði í ríkinu. Þar
hafa áreiðanlega átt sér stað dramatískir
atburðir sem jöfnuðust á við kviður Hómers
og ævintýri sem átt hefðu heima í Þúsund
og einni nótt og herforingjar hafa háð sín
Gallastríð, en ekkert af þessu munum við
nokkru sinni frétta úr því sem komið er. Við
vitum þó eitt með vissu – að um árið 350
var kóngur í Axum sem hét Ezana og hann
lét taka upp kristindóm í landi sínu. Tveir
kristnir bræður frá Líbanon höfðu þá siglt
með kaupmönnum suður með ströndum
Rauða hafsins til Axum þar sem heimamenn
reiddust skipverjum einhverra hluta vegna
og drápu þá alla, nema bræðurna tvo. Þeir
voru fluttir til höfuðborgarinnar þar sem
kóngur og drottning keyptu þá á þrælamark-
aði og gerðu þá að kennurum krónprinsins
Ezana. Þeir kenndu prinsinum kristinfræði
og þótt þeir fengju um síðir frelsi og annar
bróðirinn héldi heimleiðis þá varð hinn
eftir og varð fyrsti yfirmaður axumísku
eða eþíópísku kirkjunnar. Frúmentíus hét
hann og lærisveinn hans Ezana varð fyrsti
kóngur heimsins sem lét slá mynt með tákni
krossins. Hann virðist hafa verið snotrasti
leiðtogi, að minnsta kosti voru einkunnar-
orð hans „Megi það gleðja fólkið“ en flestir
kóngar og keisarar í þá daga hreyktu yfir-
leitt sjálfum sér af dýrð sinni og tign með
slíkum einkunnarorðum.
Axum lifði góðu lífi næstu aldirnar. Á
sjöttu öld gerði þáverandi kóngur út her-
för til Jemen þar sem grimmur Gyðinga-
kóngur ofsótti kristna menn og var hann
hrakinn út í Rauða hafið og drukknaði, en
frá því segir í flækjusögu 21. september í
fyrra. Axum-menn sýndu annars ævinlega
mikið umburðarlyndi þeim margbreyti-
legu trúarbrögðum sem þrifust í ríki þeirra
og nágrannasveitarfélögunum. Í sögum
um upphaf íslams á fyrri hluta sjöundu
aldar kemur Axum oft við sögu. Nokkrir
af hinum fyrstu fylgismönnum Múhameðs
spámanns eru sagðir hafa þurft að flýja
oftar en einu sinni til Axum undan ofsókn-
um í Mekka, og var þar vel tekið.
Þegar múslimar hófu svo sína ótrúlegu
útrás út af Arabíuskaga og lögðu á skömm-
um tíma undir sig öll Miðausturlönd og
Norður-Afríku og fleiri landsvæði, þá
létu þeir einhverra hluta vegna hjá líða að
bregða sér yfir Rauða hafið og herja af ein-
hverri alvöru á Axum. Þó var áreiðanlega
ekki eftir minna að sækjast þar en á sumum
þeim svæðum þangað sem múslimar sendu
sína óvígu heri; skýringin á því að Axum
var að mestu látið í friði liggur ekki á lausu.
Þjóðsagan segir reyndar að Múhameð
sjálfur hafi mælt fyrir um að Axum-menn
yrðu látnir í friði í þakkarskyni við hjálp-
ina fyrrum. Á hinn bóginn tók Axum að
einangrast og missti tengsl við hinn kristna
heim þar sem það lúrði bak við nýjar víð-
áttur íslams.
Á tíundu öld, eða um sama leyti og sögu-
öld stóð yfir á Íslandi, þá gerðist nokkuð
stórmerkilegt í Eþíópíu. Axum-ríkið var
að velli lagt og það var kona sem lagði það
undir sig. Því miður er alltof lítið vitað um
þá konu, kannski var hún Gyðingadrottning
og hét Gúdit (en hvaðan kom hún?), kannski
var hún heiðingi sunnan úr hæðunum sem
hét Bani, en hvort heldur var – þá stóð hún
yfir höfuðsvörðum hins forna ríkis Axum
og ríkti við góðan orðstír í fjóra áratugi.
Hún var víst mikill forkur, en af hverju
hafði hún ekki vit á að láta skrifa sögu sína?
Þá væri hún frægust kvenna á fyrri tímum,
en nú vitum við sem sé ekki einu sinni hvað
hún hét né hvaða trú hún aðhylltist.
Svo hvarf þessi dularfulla drottning inn
í móðu sögunnar og nýtt ríki reis í Eþíópíu
í stað Axum, kristindómurinn hélt velli og
ríkið varð nokkuð stöndugt og traust og var
ekki ógnað af múslimum fremur en fyrir-
rennarinn, en var algjörlega einangrað,
og tilvera Eþíópíu gleymd öllum kristnum
mönnum í Evrópu.
Sögur um Presta-Jón ganga ljósum logum
Þangað til bréf barst til Evrópu seint á
miðöldum, það var frá kristnum kóngi í
einangruðu landi bak við hafsjó villutrú-
armanna, hann leitaði hjálpar, vildi koma
á tengslum við trúbræður sína og syst-
ur, þetta var nánast neyðaróp utan úr
geimnum, og undirskriftin var Presta-
Jón. Sjálfsagt var bréfið falsað, ugglaust
var það ekki í rauninni frá einangruðum
kóngi Eþíópíu, en með því kviknuðu aftur
minningar um hið týnda kristna konungs-
ríki, og sögurnar um Presta-Jón gengu
ljósum logum um hinn vestræna heim og
blönduðust sögum um týnda krossfara,
síðustu verjendur kristindóms í hinni
svörtu Afríku, og í Tarzan-bókunum var
Presta-Jón sjálfur meira að segja orðinn
svartur á hörund eftir einmana varðstöðu
heillar halarófu af Presta-Jóni gegnum
ótal aldir.
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson
komst fyrst í
kynni við hið
einangraða
kristna ríki
Eþíópíu með
því að lesa
Tarzan-
bækur
Edgars Rice
Burroughs.
C
E
F
G
H
I
J K
B
AXUM-RÍKIÐ UM 600 FYRIR KRISTS BURÐ
B Axum-borg
C Mekka
D Mesópótamía
E Arabía
F Jemen
G Eþíópía
H Rauða hafið
I Egiftaland
J Palestína
K Persía
Ég man ekki hvaða Tarzan-bók það var og ég man ekki nákvæm-lega hvað var að gerast, en ég man þó þetta: Tarzan var í ein-hverjum vandræðum úti á þurri sléttu, vondir menn í nánd, gott
ef ekki arabískir þrælasalar, þeir voru
oft vondu kallarnir í Tarzan-bókunum, en
einmitt þegar þeir virtust vera að ná yfir-
höndinni, þá birtist bjargvætturinn, fram
á sviðið skeiðaði ríðandi maður og sópaði
burt vondu þrælasölunum með lensu sinni,
og þar var þá kominn brynjuklæddur evr-
ópskur miðaldariddari, en slíkir menn áttu
að vera útdauðir fyrir 600 árum, og eftir
að hafa hrakið þrælasalana á flótta, steig
hann þunglega af stríðshrossi sínu, tók af
sér hjálminn svo við blasti göfugt en eilítið
dapurlegt kolsvart andlit, og hann kynnti
sig fyrir Tarzan á miðalda-ensku: „Presta-
Jón heiti ég.“
Nú er það mála sannast að Tarzan-bæk-
urnar eftir Edgar Rice Burroughs þóttu
ekki endilega skrifaðar af djúpri þekkingu
á sögusviðinu, sem oftast var Afríka. Sögur
ganga um að prófarkalesarar hafi þurft að
breyta tígrisdýrum í texta hans í ljón, svo
hann yrði sér ekki til skammar. Og annað í
þeim dúr. Argasta bull, Tarzan-bækurnar,
allar með tölu! En þó var það svo að ýmsum
sögulegum fróðleik kynntist ég fyrst í þess-
um forsmáða bókaflokki, og þótt sitthvað
við matreiðslu Burroughs á þeim fróðleik
hafi reynst heldur ónákvæmt, þá lifir rétt-
urinn sjálfur í minningunni: Ég mun alltaf
skoða söguna um hið kristna ríki Axum og
arftaka þess í Eþíópíu í gegnum sjóngler
Tarzans og hins einmanalega Presta-Jóns.
Axum meðal helstu stórvelda heims
Axum-ríkið er kennt við samnefnda borg
sem nú er að finna nyrst í Eþíópíu. Meðan
eitt elsta og helsta menningarríki heims
blómstraði tvö þúsund kílómetrum norð-
ar í Egiftalandi bjuggu ýmsir ættbálkar
og smáþjóðir í suðurhluta Súdans, Eþíópíu
og Erítreu en ekki er vitað um mörg heil-
stæð ríki á svæðinu fyrr en Axum kom
til sögunnar rétt í kringum upphaf tíma-
tals okkar. Þá hafði aðkomufólk frá Jemen
komið yfir Rauða hafið og blandast fólki
sem fyrir var og úr varð þróttmikið ríki
sem varð á fáeinum öldum í hópi hinna öfl-
ugustu á svæðinu. Sá merki spámaður Maní
frá Mesópótamíu sagði á þriðju öld eftir
Krist að fjögur helstu stórveldi heims væru
Rómaveldi, Persía, Kína og Axum. Undir-
staðan undir veldi Axum fólst í verslun
milli Rómaveldis og Indlands, ríkið varð
áfangastaður og umskipunarhöfn fyrir þá
kaupahéðna sem önnuðust hana og á þriðju
öld voru kóngarnir í Axum farnir að slá
ÞEGAR
TARZAN HITTI
PRESTA-JÓN
Hún var víst mikill
forkur, en af hverju hafði
hún ekki vit á að láta
skrifa sögu sína? Þá væri
hún frægust kvenna á
fyrri tímum, en nú vitum
við sem sé ekki einu
sinni hvað hún hét né
hvaða trú hún aðhylltist.
EZANA
KONUNGUR AKSUM
TARZAN
KONUNGUR
APANNA