Fréttablaðið - 21.05.2016, Side 68

Í nóvembermánuði árið 1938 hóf nýtt blað göngu sína í Reykjavík. Það skilgreindi sig sem ópólitískt blað til hvíldar­lesturs og dægradvalar, að fyrirmynd danska blaðsins
Hjemmet. Það kom út einu sinni í
viku og hlaut því lýsandi nafn: Vikan.
Fyrsta tölublað hafði að geyma
þýðingar á erlendum smásögum,
bókmenntagagnrýni Tómasar Guð­
mundssonar, fræðandi grein um
krabbamein eftir Jónas Sveinsson
lækni – og myndasögur. Síðastnefnda
efnið var svo sem engin nýlunda fyrir
íslenska lesendur. Þannig hafði viku­
blaðið Fálkinn lengi birt vinsælar
sænskar myndasögur um Adamson,
þöglan mann með vindil í munn­
vikinu og stóran hatt.
Vikan bauð hins vegar upp á
gamla kunningja úr dönsku blöð­
unum. Önnur sagan var „Bringing
up Father“, sem fjallar um írskan
almúgamann sem verður ríkur í
happdrættinu og færist upp í yfir­
stéttina þrátt fyrir að halda fast
í ýmsa gamla ósiði. Íslendingar
þekktu persónuna undir sínu danska
nafni, Gyldenspjæt, en í Vikunni
nefndist hún Gissur gullrass.
Hin sagan sem hóf göngu sína í
þessu fyrsta blaði Vikunnar var Binni
og Pinni, sem einnig er bandarísk og
nefnist þar „Katzenjammer Kids“.
Í hugum íslenskra lesenda voru
óknyttabræðurnir þó ekki banda­
rískir heldur danskir og nefndust
Knoll og Tott. Sögurnar um Binna
og Pinna; Knoll og Tott eða Hans
og Fritz (eftir því hvort við kjósum
íslensku, dönsku eða ensku) nutu
sérstakra vinsælda á Norðurlöndum
og um áratuga skeið voru sérstök
hátíðarhefti gefin út fyrir hver jól
sem seldust í bílförmum.
Þýskir fantar
Sögurnar um Binna og Pinna næra
ekki bara fortíðarþrá Íslendinga sem
komnir eru til vits og ára, þær skipta
líka miklu máli fyrir sögu mynda­
sagnalistarinnar sjálfrar. Katzen­
jammer­krakkarnir eru nefnilega
einhverjar elstu myndasögur í heimi
og sá sagnaflokkur sem á sér lengsta
samfellda útgáfusögu, en sögurnar
verða 120 ára í lok næsta árs.
Forsagan er raunar enn eldri. Árið
1865 sendi þýski myndlistarmaður­
inn Wilhelm Busch frá sér mynd­
skreytt ævintýri, sem með góðum
vilja mætti kalla myndasögur, um
óknytta piltana Max og Mórits.
Sögur þessar voru sjö talsins og ein­
kenndust af biksvörtum húmor, þar
sem vinirnir hrekkja samborgara
sína af hreinræktuðum skepnuskap,
en hefnist rækilega fyrir þegar ill­
skeyttur malari steypir þeim ofan í
myllukvörn svo út kemur andafóður.
Sögurnar um Max og Mórits, sem
komu út á íslensku árið 1981 í þýð­
ingu Kristjáns Eldjárns, fyrrverandi
forseta, nutu frá upphafi mikilla
vinsælda í þýskumælandi löndum
Evrópu og teljast enn sígildar barna­
sögur þrátt fyrir kaldrifjaðan boð­
skapinn. Teikningarnar eru víð­
kunnar og margir hafa á reiðum
höndum vísanir í textann, sem er í
bundnu máli.
Bandaríski blaðakóngurinn
William Randolph Hearst fregnaði
vinsældir þessara þýsku mynda­
sagna á ferðum sínum til Evrópu
undir lok nítjándu aldar. Um þær
mundir stóð yfir blóðug barátta á
bandaríska dagblaðamarkaðnum,
þar sem útgáfufélög Hearst annars
vegna en ungverska innflytjandans
Josephs Pulitzer hins vegar bitust um
lesendur.
Framfarir í prenttækni auðveld­
uðu notkun myndmáls í blöðunum
og útgefendur komust að raun um að
skopmyndir og myndasögur væru til
sérstakra vinsælda fallnar, ekki hvað
síst hjá þeim stóra lesendahópi sem
hefði takmarkað vald á að lesa ensku.
Guli strákurinn (e. The Yellow Kid)
frá árinu 1895 var fyrsta dagblaða­
myndasagan og sýndi snoðklipptan
almúgastrák úr fátækrahverfum New
York í gulum serk. Guli strákurinn
og félagar hans sögðu smáskrítlur
um allt milli himins og jarðar, jafnt
pólitík sem glens á kostnað staðal­
mynda hinna ýmsu þjóðarbrota í
stórborginni.
Gula pressan
Lesendur gleyptu í sig myndasögurn­
ar um Gula strákinn og sala blaðsins
glæddist. Raunar urðu skopmyndir
þessar svo vinsælar að farið var að
kenna ódýr götublöð við þær og til
varð hugtakið „gula pressan“, sem
enn lifir góðu lífi.
Gulklædda barnið birtist í blöðum
Pulitzers og þurfti Hearst vitaskuld
að svara í sömu mynt. Og þar komu
Max og Mórits til sögunnar.
Líkindin milli þýsku hrekkju­
svínanna og þeirra Hans og Fritz
í Katzenjammer­krökkunum eru
sláandi. Annar er feitlaginn með slétt
svart hár en hinn grennri með ljóst
hár sem skagar upp í loftið. Að öðru
leyti var hugmyndin svo sem ekki
ýkja frumleg. Sögur um tvo hrekkja­
lóma sem gera skammarstrik eru
alþekkt sagnaminni.
Það var tvítugur teiknari af þýsk­
um ættum, Rudolph Dirks, sem fékk
það verkefni að kynna grallarana
fyrir bandarískum almenningi. Hann
skapaði sagnaheim þar sem Hans og
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson
skrifar um lífseigar
myndasöguhetjur
Binni og Pinni úr Vikunni og dönsku blöðunum.
Hinir þýsku
Max og Mórits.
Fritz eru tvíburar, þótt býsna ólíkir
séu í útliti, sem alast upp hjá stórvax­
inni móður sinni og fúlskeggjuðum
skipstjóra með óljós fjölskyldu­
tengsl. Í fyrstu flakkaði fjölskyldan
um heiminn, en tók sér fljótlega ból­
festu á suðurhafseyju.
Allnokkrar aukapersónur koma
fyrir í sögunni: ströng kennslukona,
ljóshært merkikerti sem etur kappi
við bræðurna, þeldökkur héraðs­
höfðingi og sjóræningjaflokkur, svo
nokkrir séu nefndir. Sérhver saga
rekur skammarstrik sem oftar en
ekki beinist að skipstjóranum og
lýkur á að pörupiltarnir eru flengdir
eða þeir sleppa með skrekkinn.
Eins og nöfnin Hans og Fritz gefa
til kynna eiga bræðurnir að vera af
þýskum ættum og í sögum Dirks
voru ýmsar persónur látnar tala
með þýskum hreim. Þá var sjálft heiti
myndasagnanna fengið úr þýsku, en
Katzenjammer merkir kattabreim
í bókstaflegri merkingu en þynnka
eða timburmenn í almennu talmáli.
Vinsældir sagnanna urðu miklar
og innan fárra ára rötuðu Hans og
Fritz bæði á svið og hvíta tjaldið.
Áhrifin á myndasöguheiminn voru
líka mikil. Þannig var Rudolph Dirks
meðal þeirra fyrstu til að notast við
talblöðrur í sögum sínum, í stað
þess að textinn væri ritaður fyrir
neðan hvern myndaramma. Önnur
myndasögubrögð, á borð við að láta
sögupersónur sjá stjörnur eða tákna
hljóð með myndrænum hætti, eins
og hrotur með því að sýna sög vinna
á viðardrumbi, voru sömuleiðis upp­
finningar hans.
Slegist í dómsölum
En vinsældum fylgja fórnir. Dagblöð
Hearsts heimtuðu sífellt nýjar sögur.
Þegar teiknarinn Dirks ákvað að taka
sér frí til að ferðast um Evrópu með
fjölskyldu sinni eftir fimmtán ára
þjónustu vildi blaðakóngurinn ekki
sjá af mjólkurkúnni og fékk nýjan
höfund til starfa. Við tóku langvinn
málaferli, sem reyndust afdrifarík
fyrir þróun myndasöguiðnaðarins.
Niðurstaða dómstóla varð sú að
útgáfufyrirtækið ætti einkarétt á
nafni sagnaflokksins og mætti halda
útgáfu hans áfram á sínum for­
sendum. Hins vegar var höfundinum
heimilt að vinna áfram með þær per­
sónur sem hann hafði skapað.
Útkoman varð kyndug. Rudolph
Dirks hóf að teikna sagnaflokkinn
„The Captain and the Kids“ fyrir
blaðakónginn Pulitzer, sem innihélt
allar aðalsöguhetjur gömlu sagnanna
og hélt því áfram fram yfir áttrætt,
árið 1958. Þá tók sonur hans við
keflinu og hélt áfram með sögurnar
í rúma tvo áratugi.
Eftirmaður Dirks í blöðum Hearts­
samsteypunnar, Harold H. Knerr,
teiknaði hins vegar sögur um sömu
persónur og í sama anda undir yfir­
skriftinni „The Real Katzen jammer
Kids“. Stíll höfundanna var svip­
aður, en Knerr er þó almennt talinn
slyngari teiknari á meðan Dirks var
snjallari höfundur. Það eru hins
vegar sögur þess fyrrnefnda sem
íslenskir lesendur Vikunnar kynnt­
ust og lærðu að meta.
Harold H. Knerr lést árið 1949,
en upp frá því hefur fjöldi höfunda
spreytt sig á sögunum. Þær hafa þó
tekið furðulitlum breytingum í útliti
og efnistökum á þessum tæpu 120
árum. Raunar hafa sumir nýrri höf­
undanna einfaldað sér vinnuna með
því að endurvinna gamlar skrítlur. Af
nógu er að taka.
Og enn í dag koma út nýjar sögur
um Binna og Pinna. Núverandi höf­
undur er tæplega níræður að aldri,
en lætur þó engan bilbug á sér finna.
Hann nefnist Hy Eisman og hefur
teiknað myndasögur frá því að
Sveinn Björnsson var forseti Íslands.
Í hverri viku skilar hann af sér einni
stuttri sögu um hrekkjalómana ófor­
betranlegu og annarri um Stjána
Bláa, sem enn í dag bryður spínat og
slæst um hjarta Stínu Stangar.
Binni og Pinni
Vinirnir hrekkja
Samborgara Sína
af hreinræktuðum
SkePnuSkaP, en hefniSt
rækilega fyrir …
2 1 . m a í 2 0 1 6 L a U G a R D a G U R36 h e L G i n ∙ F R É T T a B L a ð i ð
2
1
-0
5
-2
0
1
6
0
3
:5
8
F
B
0
9
6
s
_
P
0
7
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
9
6
s
_
P
0
6
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
9
6
s
_
P
0
2
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
9
6
s
_
P
0
2
9
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
9
8
0
-8
0
D
8
1
9
8
0
-7
F
9
C
1
9
8
0
-7
E
6
0
1
9
8
0
-7
D
2
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
4
B

F
B
0
9
6
s
_
2
0
_
5
_
2
0
1
6
C
M
Y
K