Morgunblaðið - 12.03.2016, Blaðsíða 32

32 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. MARS 2016
Margt í orðaforðanum á sér rætur í annarri menningu en nú rík-ir og þar með í öðrum hugarheimi en við lifum í. Algengtdæmi um þetta er orðið eldhús um það rými í híbýlum ogvinnustöðum sem nýtist til matreiðslu. Ekkert skilyrði er að
eldur komi þar við sögu eins og var þó sjálfsagt mál í fornum hlóðaeldhús-
um. Orðið hefur haldið sér en kemur stöðugt upp um rætur sínar í forn-
eskjunni. Í helstu bæn kristinna manna er Guð faðir sagður vera „á himn-
um“ – þótt geimfarar hafi verið fyrstir til að staðfesta að í geimnum hafi
þeir ekki rekist á neinn Guð.
Auk þess er Guð sagður vera
á himnum í fleirtölu, sem
hljómar eins og vitleysa því
að það er bara einn og sami
himinninn yfir okkur öllum.
Orðið himinn hefur að
sönnu vísað í það sem er fyrir
ofan okkur frá ómunatíð. En skilningur manna á því sem þar blasir við með
berum augum hefur gjörbreyst frá því að orðið himinn var fyrst notað um
fyrirbærið. „Vísindin hafa svívirt mánagyðjuna,“ orti Dagur Sigurðarson
og það þýðir meðal annars að ekki einasta vöknuðu skáldin upp við vondan
draum heldur sjáum við hin nú alheiminn í hraðþenslu eftir Miklahvell –
þar sem Jörðin er bara lítill hnöttur á sporbaug í sólkerfi sem er hluti af
Vetrarbrautinni í enn stærra kerfi fjölda annarra vetrarbrauta … Þegar
við horfum upp í himininn með þessa vísindalegu heimsmynd í kollinum
sjáum við inn í óendanleikann.
En það var ekki svo þegar landnámsmenn stigu hér á land á níundu öld,
hvað þá þegar Snorri Sturluson skrifaði Eddu sína á þriðja áratug þrett-
ándu aldar og talaði þar um að guðirnir væru á himni, sömuleiðis ýmsir
fuglar, dýr, tré og brunnar, auk margra nafngreindra guðlegra staða og
sala sem voru allir á himni með orðum og í huga Snorra. Hliðskjálf Óðins
segir Snorri vera í lofti – sennilega á þeim slóðum þar sem við sjáum norð-
urljósin blika á vetrarkvöldum en þaðan sér Óðinn um alla heima og hvers
manns athæfi. Regnboginn var eina brúin sem Snorri vissi af að gæti legið
til himins en sú Ásbrú var engum fær nema guðunum einum.
Himinninn var gerður úr haus Ýmis sem er skynsamleg skýring í huga
fólks sem sér himininn sem hvolfþak yfir sér og veit að þar eru reikistjörn-
urnar Óðinn, Freyja, Týr og Þór á sveimi, líkt og Sól og Máni (og kannski
Loki), hvert á sínum himni því að þau rekast aldrei á og hafa himinfesting-
una með öllum stöðunum og sölunum og sjálfu heimstrénu á bakvið sig –
frá Jörðu séð. Og það er óhugsandi að sjá himininn frá öðru sjónarhorni
þegar maður á borð við Snorra horfir upp fyrir sig í heita pottinum með
hausinn fullan af goðsögum til að skilja og tala um heiminn með aldagömlu
tungutaki. Fólk sem horfði til himins fyrir vísindabyltingu sólmiðjukenn-
ingarinnar hugsaði sér marga himna fyrir ofan sig, á leiðinni upp í stjörnu-
festinguna. Þessir himnar voru og eru leikvöllur guðanna.
Hvað er á himni?
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Stjörnumerki
Úlfskjaftur er
heiti á norrænu
stjörnumerki í
grennd við
Andrómedu.
Um miðjan fyrsta áratug þessarar aldar varandrúmsloftið í samfélaginu með þeim hættiað hefðu ríkisstjórn og Alþingi gripið til rót-tækra aðgerða til að stöðva hraðan vöxt
hinna einkavæddu banka er líklegt að Austurvöllur
hefði logað í mótmælum almennra borgara en þá var
sú skoðun útbreidd að ný kynslóð fjármálamanna og
kaupsýslumanna kynni ýmislegt fyrir sér, sem eldri
kynslóðir hefðu ekki á valdi sínu.
Nú, áratug síðar, er andrúmsloftið í samfélaginu á
þann veg að grípi ríkisstjórn og Alþingi ekki til að-
gerða til að stöðva þá þróun, sem hafin er í fjármála-
geiranum, og er þá átt við bæði banka og trygginga-
félög, má alveg eins búast við að Austurvöllur logi í
mótmælum af þeim sökum.
Þetta er munurinn á „2007“ og deginum í dag og það
er gríðarlegur munur.
Sumarið 2004 hafði þáverandi ríkisstjórn verið rekin
til baka með löggjöf sem búið var að setja á Alþingi og
hafði það að markmiði að setja skorður við því að við-
skiptasamsteypur gætu lagt undir sig fjölmiðlun í land-
inu og það var gert með samstilltu átaki
forseta Íslands og almenningsálitsins.
Nú er hins vegar svo komið að það er að
verða samstaða á milli allra flokka á Al-
þingi um að löggjafinn grípi til ráðstafana.
Það kom skýrt í ljós í Kastljósi í sl. þriðju-
dagskvöld, þar sem umtalsverður sam-
hljómur var með Frosta Sigurjónssyni,
þingmanni Framsóknarflokks, og Oddnýju
G. Harðardóttur, þingmanni Samfylking-
ar.
Á miðvikudag tók svo Bjarni Benediktsson af öll tví-
mæli um afstöðu Sjálfstæðisflokksins þegar hann sagði:
„Ég get ekki annað en tekið undir með þingmann-
inum að það hlýtur að hljóma illa í eyrum allra lands-
manna að menn boði iðgjaldahækkanir en ætli á sama
tíma að taka út arð, sem er langt umfram hagnað síð-
astliðins árs. Þetta er fyrir mig eiginlega alveg óskilj-
anlegt. En menn sitja þá bara uppi með skömmina.“
Við þessi orð Bjarna má að vísu bæta að það er
áreiðanlega almannaskoðun að það sé ekki nóg að þeir
sem hlut eiga að máli „sitji uppi með skömmina“ en
haldi peningunum!
Áþekk samstaða var komin upp meðal stjórnmála-
manna úr öllum flokkum í umræðum um svonefnt
Borgunarmál.
En það dugar ekki að láta sitja við orðin tóm. Í byrj-
un þings í haust þurfa að koma lagafrumvörp frá rík-
isstjórn sem taka á þeim vandamálum sem upp hafa
komið í þessum geira viðskiptalífsins og raunar æski-
legt að samráð verði haft við stjórnarandstöðuna um þá
lagasmíð. Verði það ekki gert má gera ráð fyrir að
stjórnarandstöðuflokkarnir taki frumkvæðið og leggi
sjálfir fram slík lagafrumvörp. Það er hins vegar óþarfi
að leggjast í slíkan skotgrafahernað um málefni sem
allir flokkar eru í grundvallaratriðum sammála um –
þ.e. ef marka má opinberar yfirlýsingar forystumanna
þeirra.
Fyrir Samfylkingu og VG er töluvert í húfi. Þeir
flokkar tóku í sinni sameiginlegu stjórnartíð ákvörðun
um þá einkavæðingu bankanna, sem leiddi til þess að
kröfuhafar í slitabúunum eignuðust tvo banka af
þremur. Og þar átti VG stærri hlut að máli en Sam-
fylking.
Verði þetta ekki gert má búast við að kjósendum
verði svo misboðið að sigurganga Pírata í íslenzkum
stjórnmálum verði ekki stöðvuð. Það er erfitt að sjá,
hvaða hagsmuna stjórnarflokkarnir hefðu að gæta í
þessu samhengi, sem leiddi til þess að þeir vildu kalla
yfir sig slíka niðurstöðu.
Það er svo umhugsunarefni út af fyrir sig, hvernig á
því stendur að svo skömmu eftir hrun bankanna, sem
náði auðvitað með ýmsum hætti til tryggingafélag-
anna, skuli þau viðhorf verða til á ný,
sem kalla fram þá reiði þjóðarinnar, sem
vart hefur orðið daglega í langan tíma af
mismunandi tilefnum. Það er ekki nægi-
lega skýring að um „klúður“ eða mistök
hafi verið að ræða.
Hér á líka annað fólk hlut að máli en
þeir sem mest komu við sögu í aðdrag-
anda hrunsins. Hvað veldur?
Fyrir nokkrum árum sagði athygl-
isverður fjármálamaður við mig:
„Peningar eru eins og vatn. Þeir smjúga alls stað-
ar.“
Þetta er líkleg skýring á því að svo skömmu eftir
hrun eru að verða til á ný áþekk viðhorf og þau sem
leiddu til hruns bankanna, það viðhorf að þeir sem
hafa af mismunandi ástæðum yfirráð yfir miklum fjár-
munum, þótt í annarra eigu séu, geti leyft sér að fara
sínu fram án þess að horfa til hægri eða vinstri.
Það er komið mjög skýrt í ljós að slík viðhorf tengj-
ast ekki tilteknum einstaklingum heldur þeim sem af
einhverjum ástæðum komast í aðstöðu til o.s.frv. Og
þess vegna er aðferðin til að brjóta þessi viðhorf á bak
aftur ekki sú, að senda einhverja tiltekna einstaklinga
út í yztu myrkur heldur að búa svo um hnútana að að-
staðan verði ekki til.
Hinir nýju bankar hafa hagnast um gífurlegar fjár-
hæðir frá hruni. Það kallar á skýringar hvernig þeir
hafa getað grætt svo mikið á samfélagi í sárum.
Og alveg með sama hætti er það umhugsunarvert
að tryggingafélögum eru tryggð viðskipti með laga-
setningu, þ.e. að einstaklingum sem eiga fasteignir er
skylt að brunatryggja og einstaklingum sem eiga bif-
reiðar er skylt að kaupa ábyrgðartryggingu þeirra
vegna.
Þetta er óvenjuleg aðstaða í viðskiptum, þótt ekki
liggi í augum uppi hvernig hægt væri að koma fram
breytingum þar á. Alla vega er ljóst að þessi laga-
skylda réttlætir meira opinbert eftirlit en ella.
Nú reynir á stjórnmálaflokkana og Alþingi.
Það þarf að búa
svo um hnútana
að aðstaðan
verði ekki til
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Það er munur á núinu og „2007“
Liðin er öld 12. mars 2016 frástofnun Alþýðuflokksins. Hann
átti að verða systurflokkur norrænu
jafnaðarmannaflokkanna. En hvern-
ig stendur á því, að vinstrihreyfingin
varð miklu minni hér á landi en ann-
ars staðar á Norðurlöndum? Og
hvers vegna töpuðu jafnaðarmenn
baráttunni við kommúnista og urðu
minni flokkur?
Eitt svarið við fyrri spurningunni
liggur eflaust í því að myndun þétt-
býlis og verkalýðsstéttar varð hér
síðar en á öðrum löndum á Norður-
löndum. Annað hugsanlegt svar er
að jafnaðarmenn áttu örðugt með að
laga alþjóðahyggju sína að hinni
sterku og almennu þjóðerniskennd,
sem spratt upp úr sjálfstæðisbarátt-
unni við Dani.
Seinni spurningunni hefur oft ver-
ið svarað með því að kommúnistar
hafi átt öflugri forystusveit en jafn-
aðarmenn. En er það rétt? Brynj-
ólfur Bjarnason, Einar Olgeirsson
og Kristinn E. Andrésson voru síst
frambærilegri stjórnmálamenn en
Jón Baldvinsson, Stefán Jóhann
Stefánsson, Haraldur Guðmundsson
og Emil Jónsson. En ef til vill hefur
íslenskum verkalýð lítt fundist til
um, að leiðtogar jafnaðarmanna
hreiðruðu allir um sig í feitum stöð-
um: Jón var bankastjóri Útvegs-
bankans, Stefán Jóhann forstjóri
Brunabótafélagsins, Haraldur for-
stjóri Tryggingastofnunar ríkisins,
Emil vita- og hafnamálastjóri. (Allir
núlifandi formenn Alþýðuflokksins
gengu síðan í utanríkisþjónustuna,
þegar þeir hættu afskiptum af
stjórnmálum.)
Annað kann að hafa ráðið úrslit-
um. Þótt Alþýðuflokkurinn fengi
vissulega um skeið nokkurn fjár-
stuðning frá norrænum systur-
flokkum, þáðu kommúnistar miklu
meiri stuðning frá Moskvu, eins og
sést á stórhýsum þeirra í Reykjavík:
Tjarnargata 20, Þingholtsstræti 27,
Laugavegur 18, Skólavörðustígur
19. Það munar um minna í fámennu
landi.
Vinstrihreyfingin á Íslandi er ef
til vill líkari hinni finnsku að gerð en
hinni norrænu. Þar eins og hér
störfuðu kommúnistar í bandalagi
við vinstri jafnaðarmenn. Finnland
og Ísland voru ný ríki og siðir því
ekki fastmótaðir, auk þess sem íbúar
voru lengi fram eftir talsvert fátæk-
ari en Svíar, Danir og Norðmenn.
Því varð jarðvegur frjósamari fyrir
byltingarflokk.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Alþýðuflokkurinn 100 ára
þegar þú vilt
kvarts stein
á borðið
Blettaábyrgð
Viðhaldsfrítt yfirborð
Slitsterkt
Bakteríuvörn
Viðarhöfða 1, 110 Reykjavík | Sími 566 7878 | www.rein.is
By Cosentino