Morgunblaðið - 07.09.2016, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 7. SEPTEMBER 2016
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Vísindunumfleygirhratt fram
og oft er hugsun
okkar um hvernig
og jafnvel hvort
beri að nýta fram-
farir og nýjar
uppgötvanir langt
á eftir. Í erfðavísindum er
komin fram ný tækni, sem
gerir kleift að þurrka út
heilu tegundirnar eða ger-
breyta eiginleikum þeirra.
Nytsemi þessarar tækni
blasir við, en margir staldra
við að ógerningur er að sjá
fyrir afleiðingar og auka-
verkanir af svo róttæku inn-
gripi.
Þessa dagana sitja vísinda-
menn á ráðstefnu í Havaí og
ræða þessa nýju tækni, sem
snýst um að nota nokkurs
konar erfðaþvingu til að
tryggja að ákveðin einkenni
eða eiginleikar erfist milli
kynslóða.
Hin nýja tækni býður upp
á ótrúlega möguleika. Vís-
indamenn sjá til dæmis fyrir
sér að með genaþvingunni
væri hægt að þurrka út mala-
ríu. Næstum 200 milljónir
manna smitast af malaríu á
ári. Helmingur jarðarbúa býr
á slóðum þar sem moskító-
flugan, sem getur borið með
sér malaríu, þrífst. Sjúkdóm-
urinn dregur allt að hálfa
milljón manna til dauða ár-
lega, þar af 300 þúsund börn.
Í náttúrunni erfist við æxlun
helmingur erfðamengis frá
hvoru foreldri. Tilviljun ræð-
ur þó ekki alfarið för og eru
sumir erfðaþættir ríkjandi.
Með hinni nýju tækni er ekki
aðeins hægt að sníða erfða-
efnið, heldur framkalla var-
anlega breytingu. Breyting á
einum litningi myndi skila
sér kynslóð eftir kynslóð
nánast án undantekninga.
Svo gott sem allir afkom-
endur myndu erfa breyt-
inguna. Í tilraunum á flugum
í rannsóknastofum hefur
breytingin skilað sér í nánast
100% tilvika. Þannig mætti
setja inn breytingu, sem
myndi loka á sníkjudýrið,
sem ber með sér malaríu. Sú
breyting myndi skila sér við
hverja æxlun og smám saman
færi flugum fækkandi, sem
gætu borið með sér malaríu.
Rás sjúkdómsins yrði rofin.
Við blasir að þessa tækni
megi nota í baráttunni við
fleiri sjúkdóma.
Vísindamenn sjá einnig
fyrir sér að þessa tækni megi
nota víðar. Hana mætti nota
til að útrýma óboðnum gest-
um í lokuðum vistkerfum.
Dæmi er um að nagdýr hafi
sett dýralíf á eyj-
um á annan end-
ann. Með því að
nota erfða-
þvinguna til að
knýja fram þá
breytingu að nag-
dýrin geti aðeins
eignast karlkyns
afkvæmi yrði hinum óboðnu
gestum brátt útrýmt.
Kostirnir við að nota hina
nýju tækni eru ótvíræðir, en
um leið eru afleiðingarnar
ófyrirsjáanlegar.
Kevin Esvelt, dósent við
M.I.T. í Massachusetts, er
einn af frumkvöðlum þess-
arar CRISPR-tækni og vill
fara fram með varúð.
„Sem vísindamaður, sem
vann að þessu, hef ég sér-
stakar áhyggjur vegna þess
að við vísindamenn berum
þegar upp er staðið siðferð-
islega ábyrgð á öllum afleið-
ingum verka okkar,“ sagði
hann í pallborðsumræðum á
ráðstefnunni. „Það ætti að
vera skilyrði að enginn fær
að smíða genaþvingu eða búa
til tækni, sem er hönnuð til
að breyta opnu umhverfi á
rannsóknarstofu án þess að
gera tillögur sínar opinberar
fyrst.“
Breyturnar í náttúrunni
eru svo margar að ógerning-
ur er að segja til um hvaða
áhrif það myndi hafa að nota
tækni á borð við erfða-
þvinguna til að breyta erfða-
mengi dýra. Ekki má heldur
gleyma því að þessa tækni er
einnig hægt að nota á menn.
Möguleikarnir í þeim efnum
minna helst á vísindaskáld-
skap, en meðal annars hafa
heyrst vangaveltur um að
fram gæti komið nýtt af-
brigði af manninum þegar
hinar velmegandi stéttir fara
að nota erfðatæknina til að
gera breytingar í því skyni
að verja afkomendur sína og
afkomendur þeirra fyrir
sjúkdómum og hármissi.
Margir hafa vara á sér
gagnvart erfðabreyttum mat-
vælum, jafnvel svo að keyri
um þverbak. Búast má við
enn meiri andstöðu við gena-
þvinguna því að hún snýst
um að keyra breytingu í gegn
í heilli tegund. Hin nýja
tækni er ekki leikfang og
gera verður rækilegar rann-
sóknir áður en henni verður
beitt. Rannsóknirnar verða
einnig að vera fyrir opnum
tjöldum þannig að tilgangur-
inn sé ljós því að afleiðing-
arnar varða alla. Tortryggnin
má hins vegar ekki verða
allsráðandi og útiloka mögu-
leikann á að ráða niðurlögum
plágu á borð við malaríu.
Ný tækni til að
breyta erfðavísum
er ekki hættulaus,
en gæti bjargað
mörg hundruð þús-
und mannslífum}
Átt við erfðirnar
Í
ljósi þess hvar þessi texti birtist finnst
mér líklegt að þú sért nokkuð við ald-
ur, lesandi góður. Ekki eldgamall þó
og sennilega ekki beinlínis gamall
heldur – eigum við ekki að segja að þú
sért á besta aldri. Málið er nefnilega að eftir
því sem við eldumst, og ég eldist líka, þó það
sjáist kannski ekki á meðfylgjandi mynd, þá
finnst okkur oftar en ekki erfitt að viðurkenna
það; við segjumst vera í blóma lífsins þó kaldur
gustur kembi hvítar hærur.
Klukkan hálfsjö á morgnana mætir í heita
pottinn sami hópurinn af eldra fólki og stund-
um er ég þar líka. Þar er margt rætt mis-
merkilegt, en stundum dettur fólk í stuð og fer
að tala um augasteinaaðgerðir, hjartaþræð-
ingar og mjaðmarliði. Í ljós kemur að fríski
gamlinginn er svo sprækur vegna þess að hann
er kominn með nýja mjaðarliði og káta kerlingin er svo
kát vegna þess að hún syndir ekki lengur á bakkann eftir
að hún fékk nýja augasteina. Fyrir mig, sem er nokkuð
ungur enn, í blóma lífsins þó ég segi sjálfur frá, er þetta
forvitnilegt í meira lagi því annars vegar er ekkert mál að
verða gamall, maður lætur bara skipta um það sem bilar,
og hins vegar er ekkert mál að vera gamall ef maður talar
bara opinskátt um það (þegar þar að kemur) – það ganga
allir í gegnum það sama.
Fyrir stuttu varð breskur fjölmiðlamaður fyrir því
óláni að fá í hendurnar breskt tímarit sem ætlað er fimm-
tíu ára og eldri, ætlað fullorðnu fólki, eins og það kallast.
Það varð honum mikið áfall, eins og lesa mátti
í grein eftir hann á vefsetri breska blaðsins
Financial Times, því tímaritið a tarna villti á
sér heimildir, segðist vera blað fyrir fullorðna,
en væri í raun ætlað fólki sem væri á barmi
hægðatruflana og heilaglapa, aukinheldur
sem það væri upp fullt af auglýsingum um
heyrnartæki, lyftistóla, tröppulyftur og bað-
lyftur.
Nú vill svo til að umræddur fjölmiðlungur
hefur náð eftirlaunaaldri í Bretlandi, varð sex-
tíu og fimm ára 11. apríl sl. Þar í landi tíðkast
líka að eldri borgarar fá frítt í strætó og hann
náði því takmarki 6. júlí 2010. Það kemur því
ekki á óvart í sjálfu sér að hann amist við því
að vera kominn í flokk gamlingja, að vera orð-
inn fullorðinn, aldursfordómar eru allskonar,
ekki síst þegar maður á sjálfur í hlut.
Í sjálfsævisögu sinni rekur Þórður Sveinbjarnarson há-
yfirdómari það er hann missti lífsyndi sitt og aðstoð, sína
góðu konu, Guðrúnu Oddsdóttur, árið 1838 „og stóð jeg
nú þannig aleinn eptir, barnlaus og aldurhniginn“. Þegar
þetta var var Þórður 52 ára gamall og átti eftir að lifa
nokkuð lengur. Honum fannst hann því vera orðinn full-
orðinn og ríflega það, beinlínis aldurhniginn, og þó nokkr-
um árum yngri en sá sem hér skrifar.
Af ofangreindu má ráða að aldur er afstæður að mörgu
leyti, kannski flestu leyti, en þó það geti verið erfitt að
verða gamall, er það þó yfirleitt betra en að verða ekki
gamall. arnim@mbl.is
Árni
Matthíasson
Pistill
Kembdar ellinnar hærur
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
FRÉTTASKÝRING
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
B
úist er við aflaráðgjöf frá
Alþjóðahafrannsókna-
ráðinu, ICES, um
næstu mánaðamót í
makríl, norsk-íslenskri
síld og kolmunna. Í kjölfarið hefjast
viðræður í London á milli strandríkja
um möguleika á samkomulagi þjóð-
anna um veiðar næstu ár úr þessum
deilistofnum. Engir heildarsamn-
ingar eru í gildi um veiðar á þessum
tegundum, en Íslendingar hafa kynnt
hugmyndir um að samið verði í einu
lagi um stofnana þrjá en ekki hvern í
sínu lagi.
Ýmislegt hefur staðið út af borð-
inu í viðæðum þjóðanna á síðustu ár-
um. Í sem stystu máli hafa Íslend-
ingar viljað fá viðurkenndan rétt til
verulegra makrílveiða í ljósi mikillar
ætisgöngu makríls inn í íslenska lög-
sögu á síðustu árum. Færeyingar
hafa viljað hærra hlutfall í síld og
Evrópusambandið hefur viljað fá
endurskoðun í kolmunna.
Niðurstöður sameiginlegs
makrílleiðangurs Íslendinga, Græn-
lendinga, Færeyinga og Norðmanna
í sumar eru notaðar innan ICES,
ásamt öðrum gögnum, við mat á
stofnstærð makríls. Þær ættu að
styrkja stöðu Íslendinga í viðræðun-
um sem eru framundan.
Aldrei meira af makríl
Heildarvísitala makríls var met-
in 10,2 milljónir tonna sem er hæsta
mat frá upphafi mælinganna sumarið
2007 og þriðjungsaukning frá 2015.
Vísitala makríls innan íslenskar efna-
hagslögsögu var 3,1 milljón tonn sem
er tæp 31% af heildarvísitölu stofns-
ins. Magnið hefur aldrei verið meira,
en hlutfallið hefur hins vegar tvívegis
verið hærra og skýrist það af hærra
mati á heildarstofninum nú. Athygli
vekur að árgangurinn frá 2014 var
áberandi og er sterk vísbending um
áframhaldandi góða nýliðun í makríl-
stofninum.
Mestur þéttleiki á útbreiðslu-
svæði makríls mældist um miðbik og
á norðvesturhluta hafsvæðisins, þ.e.
við suður- og vesturströnd Íslands og
við austurströnd Grænlands. Þétt-
leiki makríls við Ísland var mestur
vestan við landið, líkt og var árin
2013 og 2014, en í fyrra var hann
mestur sunnan við landið.
Síld og kolmunni
Niðurstöður rannsókna á norsk-
íslenskri síld í sumar sýna að stóri ár-
gangurinn frá 2004 er ennþá um 23%
af veiðistofninum og árgangar þar á
eftir eru litlir.
Í ár var í togleiðangrinum lögð
aukin áhersla á að fylgjast með út-
breiðslu kolmunna og mæla magn
hans. Kolmunnavísitalan mældist um
2,3 milljónir tonna eða um 600 þús-
und tonnum lægri en í alþjóðlegum
leiðangri á hrygningarslóð kolmunna
síðastliðið vor.
Vilja heildarsamning
um þrjá deilistofna
Niðurstöður makrílleiðangurs
Heimild: hafogvatn.is
Lögsögur eða svæði Flatarmál (þús. km2) Vísitala (þús. tonna) Vísitala
Evrópusambandið 101 401 3,9 %
Noregur 726 1.843 18,0 %
Ísland 644 3.134 30,6 %
Færeyjar 268 949 9,3 %
Jan Mayen 205 663 6,5 %
Alþjóðasvæði, n. 280 1.356 13,3 %
Alþjóðasvæði, v. 212 734 7,2 %
Grænland 424 1.026 10,0 %
Spitzbergen 141 127 1,2 %
Alls 3.001 10.233 100,0 %
Bæði skip Hafrannsóknastofnunar fara til loðnumælinga á föstudag.
Rannsóknaskipið Bjarni Sæmundsson byrjar leitina djúpt út af norðan-
verðum Faxaflóa en Árni Friðriksson byrjar norðan við Jan Mayen. Skipin
þræða sig síðan áfram þar til þau mætast og hringnum verður lokað.
Reiknað er með að leiðangurinn standi út mánuðinn og er um að ræða
viðameiri haustleiðangur heldur en farið hefur verið í síðan á níunda
áratugnum. Mikil óvissa er um loðnuveiðar næsta vetur og hefur enginn
upphafskvóti verið gefinn út.
Í leiðangrinum verða hnúfubakar taldir á leitarslóðinni og er sá hluti
farinn í samvinnu við Grænlendinga, sem leggja til fjóra menn í verk-
efnið. Í lok september í fyrra var í fyrsta skipti gerð tilraun til að fá mat
á fjölda hvala á loðnuslóð að haustlagi. Fjöldi langreyða á svæðinu tald-
ist vera tæplega fimm þúsund dýr og fjöldi hnúfubaka var metinn rúm-
lega sjö þúsund dýr. Líklegt er að hvalirnir hafi verið í loðnu þegar taln-
ingin fór fram. Ekki var um hefðbundna hvalatalningu að ræða og
nákvæmni minni en ella.
Grænlendingar hafa farið fram á aukna hlutdeild í loðnuveiðum við Ís-
land þar sem loðna hefur frá aldamótum leitað í auknum mæli í græn-
lenska lögsögu. Í næstu viku verður rætt um loðnuna á fundi Grænlend-
inga, Íslendinga og Norðmanna í Nuuk.
Tvö skip leita loðnunnar
TELJA HNÚFUBAKA Í VIÐAMIKLUM LOÐNULEIÐANGRI
Makríll á Íslandsmiðum
Hlutfall af heildarstofninum
2010 23%
2011 42%
2012 30%
2013 17%
2014 18%
2015 37%
2016 31%