Dagblaðið Vísir - DV - 19.06.2015, Side 22
22 Umræða Helgarblað 19.–22. júní 2015
Einar Kárason rithöfundur skrifar
Þér að segja
Fóstbræður og garpar úr Gerplu
K
völdsagan í útvarpinu um
þessar mundir er Gerpla eft-
ir Halldór Laxness og það er
höfundurinn sjálfur sem les,
upptakan er frá því nítján
hundruð fimmtíu og eitthvað. Ríkis-
útvarpið á stórar þakkir skildar fyrir
að eiga þennan lestur og miðla hon-
um til okkar landsmanna, og ef allt
væri eins og best er á kosið þá ætti
auðvitað að vera til í fórum þessarar
menningarstofnunar lestur skálds-
ins á öllum sínum helstu verkum.
Það er eiginlega eins mikil menn-
ingarnauðsyn fyrr okkur sem þjóð
eins og að eiga handrit að Njálu og
Grettlu, því að Halldór var ekki bara
ritsnillingur heldur líka stórkostleg-
ur upplesari. Og á það reyndar við
um fleiri okkar höfunda lífs og liðna.
Gerpla er ekki mín uppáhaldsbók
af ritum Laxness, mér finnst sum-
ar enn betri, en það breytir því auð-
vitað ekki að textinn er stórbrotinn
og sumir kaflarnir göldrum líkastir.
Hún fjallar um garpa, þaðan kem-
ur titillinn, þá Þorgeir Hávarsson og
Þormóð Kolbrúnarskáld sem þekkt-
astir eru úr Fóstbræðrasögu, sem
talin er rituð á ofanverðri þrettándu
öld, þeim blómatíma íslenskra bók-
mennta. Og það er dálítið merkilegt
að oftast er rætt um Gerplu Laxness,
og þannig er hún yfirleitt kynnt, að
þar sé komin paródía eða skop-
færsla á gamalli hetjusögu; í Gerlu
séu garpar og hetjur dregin fram í
spaugilegt ljós, á svipaðan hátt og
í hinni frægu skáldsögu Cervantes
„Don Kíkóti“ þar sem gert er stólpa-
grín að riddarasögunum. En ég held
reyndar að hér sé dálítill misskiln-
ingur á ferðinni í bland, og um það
langar mig að fara nokkrum orðum í
þessum pistli.
Hetjusögur og grín um hetjur
Mjög oft eru helstu Íslendinga-
sögurnar kynntar sem hetjusögur,
og margir telja að það sem helst hafi
gert persónur þessara frægu bóka
að söguefni sé hetjuskapur þeirra,
kjarkur, styrkur og bardagahæfileik-
ar. „Þá riðu hetjur um héruð“ orti
Jónas, og er í anda þjóðfrelsisbar-
áttunnar sem litað hefur íslenska
hugsun í að minnsta kosti tvær ald-
ir, og þeirri hugsjón var þénugt að
skoða hinar fornu sögur einmitt í
því ljósi: að þær segi frá glæstri for-
tíð Íslendinga, þegar menn voru
menn. Sama má segja um skiln-
ing sumra okkar fræðimanna, sér í
lagi hinna eldri og sem kynntu fyr-
ir fólki hinar fornu bækur; margir
þeirra voru kannski fyrst og fremst
handritafræðingar, og kannski ekki
betur fallnir til að skilja inntak bók-
menntaverka heldur en hver annar
Pétur og Páll. Þannig segir í formála
að útgáfu Hins íslenska fornrita-
félags frá 1943 (Guðni Jónsson) á
Fóstbræðrasögu: „sagan /.../ held-
ur athygli og eftirvæntingu lesand-
ans sívakandi, eigi sízt þeirra, sem
dást að karlmennsku og hreysti-
verkum.“ Og svo bætir hann við: „Því
hefur margur stálpaður íslenzkur
drengur talið Fóstbræðra sögu flest-
um sögum fremur við sinn smekk
og séð þar ímynd hinnar hugdjörfu
og óbilandi karlmennsku, sem Þor-
geir var, garpurinn sem ekki kunni
að hræðast.“ Og um Þorgeir seg-
ir einnig í formálanum að hann sé
„persónugervingur vígamannsins,
hins vopnumglaða manns, sem hef-
ir yndi af að berjast og vega menn,
og jafnframt er hann karlmennið
sem kann ekki að hræðast, hvorki
guð né menn.“
Háð um skopfærslu?
Það sem er merkilegt við þann al-
menna skilning eldri fræðimanna
sem birtist í tilvitnuðum orðum
er að nútímalesendum er mörg-
um orðið ljóst að Fóstbræðrasaga
er sjálf fyrst og fremst skopsaga um
hetjuhugmyndir, og það gerir stöðu
Gerplu Laxness athyglisverða: hún
er með öðrum orðum háðsádeila
á skop færslu: grín um grín. Í hinni
frægu sögu Cervantes, Don Kíkóta,
sem kom út fyrir fjórum öldum er,
eins og áður er nefnt, spaugað með
riddarahugsjónina, en um hana
hafði verið skrifað í mörgum bókum
með riddarasögunum svonefndu. Í
riddarasögum er jafnan sagt frá hug-
prúðri hetju og hraustri sem heldur
af stað með glæst vopn og á góðum
hestum til að berjast við óvini, tröll
og forynjur. En um Don Kíkóta er það
hreinlega sagt strax í byrjun að hann
hafi orðið vitlaus á að lesa þannig
bækur svo að skynjun hans er öll
brengluð: hann er aldurhniginn og
sjóndapur, heldur af stað að heiman
á ósjálegri truntu og með rakaraskál
á höfðinu. Hann ræðst á venjulegar
sveitakrár sem hann telur vera kast-
ala og berst við vindmyllur sem hon-
um sýnist að séu tröll.
Fóstbræðurnir og Don Kíkóti
Mjög svipað er margt í Fóstbræðra-
sögu. Í hetjusögum um víkinga í forn-
um bókum er jafnan sagt að menn
hafi farið á stórum hraðskreiðum
langskipum, herjað suður í lönd og
snúið heim með of fjár. En fóstbræð-
urnir Þorgeir og Þormóður aftur á
móti „fengu sér einn ferjustút“ er
þeir leggjast í víking. En „ferjustút-
ur“ er eins ómerkilegur og eins ólík-
ur langskipi og hugsast getur. Og það
voru á fleyinu „sjö menn aðrir með
þeim“. Sem er auðvitað hlægilega fá-
mennt föruneyti. Og ekki herjuðu
þeir á hin auðugu Suðurlönd, heldur
á fátæk ustu byggðir Íslands, á Horn-
ströndum. Og um herfang eða ár-
angur er ekki annað sagt en að þeir
urðu „miðlungi vinsælir“. Og í þess-
um anda eru flest þeirra afrek. Meira
að segja það fyrsta sem Þorgeir vinn-
ur sér til frægðar, er hann hefn-
ir föður síns, er gert eins lítið hetju-
legt og hugsast getur: hann felur sig
í myrkri, vegur úr launsátri; þetta er
náttvíg, sem alltaf var talið lítilmann-
legt. Og um Þorgeir er sagt að hann
„væri lítill kvennamaður. Sagði hann
það vera svívirðing síns krafts að
hokra að konum. Sjaldan hló hann.
Óblíður var hann hversdagslega við
alþýðu.“
Graðhvannarnjólinn frægi
Svo má nefna hið fræga atriði úr
Gerplu þegar Þorgeir Hávarsson
fer að tína sér hvönn í sjálfu Horn-
bjargi en skrikar fótur og hangir í
mörg hundruð metra hæð yfir fjöru-
grjótinu. Hetjan hangir á einum
hvannarnjóla sem er smám saman
að slitna upp, en samt vill hún ekki
lítillækka sig við að biðja fóstbróður
sinn um hjálp. Vel að merkja þá er
þetta atriði líka í Fóstbræðrasögu. En
margir hafa talið að hámark snilld-
ar Halldórs Laxness í háði og skop-
færslu um hetjuskapinn sé einmitt
þarna. Eitt sinn var ég á ráðstefnu um
verk HKL þar sem bókmenntaspek-
ingur las einmitt þessa frásögn sem
sinn uppáhaldsstað í verkum skálds-
ins; sá vissi greinilega ekki, frekar
en svo margir aðrir, um allt þetta
grín í gömlu bókinni. Og þar er líka
setningin fræga sem Þorgeir mæl-
ir þar sem hann hangir í bjarginu og
Þormóður sem uppi stendur spyr
hvort hann sé ekki kominn með
nóg af hvönn: „Ég ætla að ég hafi þá
nógar, að þessi er uppi, er ég held
um.“ Stendur í Fóstbræðrasögu.
Að svona „hetjuskap“ hlógu menn
jafnt á þrettándu öld sem nú. Og
minna má á að það var Þor geir Há-
varsson, hetjan sú mikla, sem drap
ókunnan pilt sem hann átti ekkert
sökótt við, eingöngu vegna þess, eins
og Þorgeir sagði sjálfur, að „er hann
stóð svo vel til höggsins.“ En það þótti
lítilmannlegt til forna ekki síður en
nú að drepa saklaust fólk bara vegna
þess að það liggur vel við höggi.
Bændur flugust á
Eins og ég nefndi hér í upphafi þessa
pistils þá hafa margir jafnan talið
hinar fornu Íslendingasögur vera
fyrst og fremst hetjusögur: sögur um
menn sem skáru sig úr og voru eftir-
minnilegir fyrir fræknleik, hugprýði
og dirfsku. Þess vegna hefur mönn-
um sömuleiðis oft verið ráðgáta
hversu persónur sagnanna reynast í
raun lítið hetjulegar þegar grannt er
skoðað. Hvað örlög garpanna geta
verið aum, kannski fyrst og fremst
vegna þess hvað þeim sjálfum eru
mislagðar hendur, ekki síst á ögur-
stundu. Því hafa menn í margar aldir
hlegið að ummælum Jóns Grunnvík-
ings sem eftir að hafa legið alla æv-
ina í Íslendingasögum lýsti innihaldi
þeirra með orðunum: „Bændur flug-
ust á.“
Hetjuskapur fyrr og nú
Um lítinn hetjuskap fornkappanna
mætti nefna mörg dæmi, eins og
til dæmis hversu auðtrúa Skarp-
héðinn Njálsson reynist, og hversu
lítilmannlega honum og bræðr-
um hans ferst gagnvart þeim góða
dreng Höskuldi Hvítanesgoða. Víða
í sinni sögu er skáldið og víkingur-
inn Egill Skallagrímsson dreginn
upp í drephlægilegu ljósi. Enginn
er trúlega hraustari í öllum þessum
bókum en sjálfur Grettir sterki Ás-
mundarson. En samt er hans helsti
óvinur, ef grannt er skoðað, kannski
Don Kíkóti og þjónn hans, Sanko
Pansa „Hann ræðst á venjulegar sveitakrár
sem hann telur vera kastala og berst við
vindmyllur sem honum sýnist að séu tröll.“
Halldór Laxness „Halldór var
ekki bara ritsnillingur heldur líka
stórkostlegur upplesari.“
Kr
in
gl
an
Kr
in
gl
um
ýr
ar
br
au
t
Miklabraut
Miklabraut
Við
erum
hér!
Tilb
oð
17 10 bitar fyrir 4-5
5 Stórir bitar og 5 minni. Stórt hrásalat og kokteilsósa.
Stór af frönskum og 2l. Pepsi.