Dagblaðið Vísir - DV - 19.06.2015, Page 25

Helgarblað 19.–22. júní 2015 Fólk Viðtal 25
í þeim, markar líf þeirra og dregur
um þeim kjark og þrótt.
Auðvitað geta mörkin verið óljós.
Hvort það er um daður að ræða eða
eitthvað annað. Hvenær farið er yfir
strikið. En þó það geti verið óljóst
þá veit hver kona mörkin. Um leið
og henni fellur daðrið ekki lengur
þá liggja mörkin þar.“ Þá telur Þór-
hildur að í mörgum tilfellum flokki
konur ekki óþægileg atlot og óviður-
kvæmilega hegðun sem ofbeldi eða
áreiti vegna þess hve þessi hegðun
karlmanna er viðtekin í menn-
ingunni. „Það fylgir því að vera kona
að karlmaður klípi þig í rassinn eða
taki um brjóstin á þér,“ segir Þórhild-
ur og grípur um brjóstin til að leggja
áherslu á mál sitt og ítreka hver fá-
ránlegt það sé að konur þurfi að
sitja undir slíkri framkomu. „Auð-
vitað eru ekki allir karlmenn svona,
en þeir eru bara of margir. Og þetta
eru ekki ljótir karlar úti í bæ. Þetta
eru mennirnir í kringum okkur. Við
þekkjum þessa menn.“
Ofbeldi meginstoð feðraveldisins
Þórhildur segir ofbeldi gagnvart
konum samofið menningunni og
því geti verið erfitt að uppræta það.
„Við skulum ekki gleyma því að of-
beldi er meginstoð feðraveldis-
ins. Það byggir á ofbeldi og hefur
þannig viðhaldið valdi sínu og yfir-
ráðum. Ofbeldi er í raun ein megin-
uppistaða menningar okkar. Menn
beita hver annan, konur, börn – og
náttúruna – ofbeldi. Víðast hvar,
hafa ungir karlmenn verið aldir upp
í þeirri hugmyndafræði að það eigi
að drepa og misþyrma. Ef það er
innan skilgreinds ramma opinbers
ofbeldis, til dæmis í stríði. Svo hefur
komið í ljós undanfarna áratugi að
með í pakkanum fylgir að þeir sýna
vald sitt með því að nauðga konum.“
Þórhildur segir því að með þessu
séu verið að senda tvöföld skila-
boð út í samfélagið, enda sé ekki
viðurkennt að drepa eða misþyrma
í nútímasamfélögum. Þó að það sé
viðurkennt í stríði.
„Af hverju ættu ungir drengir
ekki að ala með sér þá hugmynda-
fræði að það sé í lagi að meiða,
drepa og nauðga? Hún er dyggilega
studd í ofbeldisiðnaði, til dæmis
í kvikmyndum og klámi. Ætlumst
við til þess að lítill drengur sem er
að mótast flokki eina gerð af of-
beldi frá öðru? Það hlýtur að vera
eitthvað í menningunni sem kallar
þetta fram og það er erfitt að breyta
einhverju sem á sér djúpar menn-
ingarlegar rætur. Skýringar á vald-
beitingu karlmanna er ekki hægt
að afsaka eða skýra með horm-
ónum eða dvínandi hormónum.
Auðvitað deilir mannskepnan því
með öðrum dýrum að frumhvatir,
eins og að viðhalda stofninum, eru
sterkar. En siðmenningin greinir
okkur frá dýrunum og setur okk-
ur siðgæðis mörk. Að stíga yfir þau
mörk, og hugmyndir um að það
sé réttlætanlegt, fá börn einhvers
staðar í uppeldi mjög snemma. Það
liggur í menningunni.“
Sannfærðir um eigið ágæti
Flest barnabarna Þórhildar eru
drengir, prýðisdrengir, eins og hún
segir sjálf, en bæði hún og mæð-
ur þeirra hafa oft undrast hvað-
an þeir fá hugmyndir. Hvers vegna
eru strákar farnir að segja: „þetta
er bara fyrir stelpur“ eða „stelpur
geta þetta ekki“ þegar þeir standa
varla út úr hnefa? Drengir eru varla
farnir að tala þegar þeir eru farnir
að vera með yfirlýsingar um eigið
ágæti á kostnað annarra. Sannfær-
ing um eigin yfirburði er eitthvað
sem menningin elur á hjá drengj-
um.“ Þórhildi telur þetta mikið
áhyggjuefni og ef við meinum eitt-
hvað með því að vilja uppræta of-
beldi verði að taka á með markviss-
um hætti og byrja snemma.
„Svo erum við hissa á því að of-
beldi skuli vera viðurkennd hegð-
un karlmanna til að sýna vald sitt,
því auðvitað snýst þetta um vald
en ekki kynferðislegar langanir eða
þarfir. Enda þarf enginn karlmaður
í okkar heimshluta að kaupa sér
kynlíf eða beita konu ofbeldi til
að fá það. Kynlíf er, sem betur fer,
orðið að viðurkenndum samskipt-
um kynjanna, bæði utan hjóna-
bands og innan. Lengi vel var talað
um að svona væri þetta því karl-
menn væru svo kynsveltir, en þau
rök duga ekki lengur.“
Hræðilegt að ljúga
Þær konur sem tekið hafa þátt í
Beauty Tips-byltingunni hafa margar
hverjar viljað nafngreina gerendur,
en sú aðferð er umdeild. „Auðvitað
er réttarríki mikilvæg stoð í lýðræðis-
samfélagi, en þegar það bregst kon-
um verða þær að leita annarra leiða.
Það orkar tvímælis að nafngreina
menn sem beita ofbeldi. Rökin eru sú
að það er hræðilegt fyrir menn að vera
nafngreindir og hafðir fyrir rangri sök.
Og það er vissulega alveg hræðilegt.
En það er jafn hræðilegt að konum
sé sífellt sagt að þær séu að ljúga. Þá
er nefnilega verið að hafa þær fyrir
einhverri sök. Það er alveg jafn alvar-
legt að ljúga því upp á konur að þær
ljúgi, og að ljúga ofbeldi upp á menn.
Það stundum talað um að konur beiti
þessu tæki miskunnarlaust til að slá
menn til jarðar. Fátt bendir til þess
að sú sé raunin og þetta er fullyrðing
sem ég hef ekki séð studda rökum eða
tölum.“
Þórhildur segir að það sem er
að gerast núna, með umræddri
byltingu, séu viðbrögð við því að kerf-
ið og samfélagið hafi ekki verið þess
megnugt að taka á því vandamáli
sem kynferðis ofbeldi er. „Nú er þetta
allt að koma upp á yfirborðið, eins
og hvert annað gos úr iðrum jarðar.
Kvenkrafturinn streymir fram.“
Baráttunni hvergi lokið
Þótt Þórhildur hrífist af samstöðu
og krafti ungra kvenna í dag, viður-
kennir hún að hafa lítið sett sig inn
í brjóstabyltinguna sem fór af stað
á undan Beauty Tips-byltingunni,
undir myllumerkinu #freethen-
ipple. „Ég þekki ekki hugmynda-
fræðina sem liggur að baki. Viður-
kenni að ég hef ekki kynnt mér
hana mikið, svo ég get ekki sagt að
ég hafi skoðun á þessari byltingu
sem slíkri. En mér finnst samt alltaf
rosa flott að sjá ungar sem eru
saman að gera eitthvað, sameinast
í kvenorkunni. Og þessar byltingar
ungra kvenna í dag sýna okkur að
baráttunni er hvergi lokið.“
Þoldi ekki Pollýönnu
Þórhildur er nýorðin sjötug og hef-
ur því upplifað tímana tvenna hvað
varðar jafnrétti kynjanna. Hún var
mjög ung að árum þegar hún átt-
aði sig á því að eitthvað var ekki
eins og það átti að vera. Til dæmis
í barnabókunum sem hún las. Það
hallaði tilfinnanlega á stúlkur. „Ég
hafði alltaf í mér einhvers konar
andófsgen,“ segir hún og hlær. „Ég
geri mér samt ekki grein fyrir því
hvað það var sem vakti þetta upp
í mér. Bækur trufluðu mig gríðar-
lega mikið. Og ekki bara þær bækur
sem voru skilgreindar sem stelpu-
bækur. Stelpurnar í bókunum fóru
taugarnar á mér. Þær gátu verið svo
leiðinlegar og Pollýanna var leiðin-
legust. Hana þoldi ég ekki. Þessar
stelpur voru alltaf hræddar og kvart-
andi. En ég fagnaði að sjálfsögðu
hverri stúlku sem var almennileg.“
Fyrst upp í huga Þórhildur kemur
að sjálfsögðu hin eina sanna stúlku-
hetja bókmenntanna, Lína lang-
sokkur.
En það voru ekki bara bækurnar
sem Þórhildur lét fara í taugarnar á
sér. „Það var svo margt sem var að
pota í mig og trufla án þess að ég
áttaði mig á því þegar ég var barn
að tengdist jafnrétti kynjanna. Ég
skynjaði það ekki endilega þannig.
En þetta virkjaðist fljótt í mótþróa
gagnvart kerfinu, sem ég hef reynd-
ar aldrei komist yfir,“ segir Þór hildur
sposk.
Hafnað af kerfinu
Hún viðurkennir að hafa átt erfitt
með að finna mótþróa sínum far-
veg innan ákveðinna hópa eða
samtaka. „Þegar ég var unglingur
og ung kona voru gríðarlega póli-
tískir tímar. Kalda stríðið var í al-
gleymingi og þetta var spurning um
hvorum megin víglínunnar mað-
ur ætlaði að vera. Það var ekkert
hallærislegra en miðjumoð. Ann-
aðhvort varstu í Heimdalli eða vel
til vinstri. Ég reyndi meira að segja
fyrir mér í sellu á sínum tíma, en
mér gekk agalega illa að lesa fræðin,
Karl Marx og þá kumpána. Ég þóttist
auðvitað gera það og reyndi að bera
mig borginmannlega í umræðunni.
En mér gekk mjög illa að fóta mig.
Ég hef reynt að ganga í flokka en
geng úr þeim jafn óðum,“ segir hún
hlæjandi. „Ég get bara ekki sætt mig
við þessa hólfun. Að ég verði að
hugsa svona eða _hinsegin af því að
ég er í ákveðnum flokki.“ Þórhildur
er þeirrar skoðunar að stjórnmála-
flokkar séu ólýðræðisleg fyrirbæri
og séu þess vegna að daga uppi.
Hún telur fólk vilja þátttökulýðræði
en ekki stjórnræði.
En það er ekki bara Þórhildi
sem er í nöp við kerfið heldur segir
hún kerfinu líka í nöp við hana. „Ég
hef gert mjög margt spennandi og
skemmtilegt í lífinu, en ég hef ekki
hlotið sérstakan frama, að minnsta
kosti ekki í samræmi við feril minn.
Það má því eiginlega segja að kerfið
hafi hafnað mér. Ég hef aldrei feng-
ið nein verðlaun eða viðurkenn-
ingar, embætti eða störf, þrátt fyrir
að hafa sótt um mörg. En af hverju
ætti kerfið sosum að verðlauna
mig – sem hefur alltaf verið í nöp
við kerfið,“ segir Þórhildur örlítið
sposk á svip. Eins og hún viti upp
á sig sökina, ef sök skyldi kalla. „En
þjóðin hefur ekki hafnað mér. Ég
hef verið kjörin á þing og var kjör-
in á stjórnlagaþing. Og mér er ekki í
nöp við þjóðina,“ bætir hún við.
Ákafi að bretta upp ermar
En þrátt fyrir að hafa alltaf verið
í mótþróa gagnvart kerfinu, sem
ítrekað hefur hafnað henni, vill
Þórhildur ekki meina að hún sé reið
kona. „Reiði er svo neikvæð, það er
ákafi í mér, en ekki reiði. Auðvitað
get ég orðið reið. En það er ákafi
að bretta upp ermar og það hef ég
gert í leikhúsunum og pólitíkinni.
Að láta til skarar skríða í stað þess
að bíða eftir að hlutirnir gerist. Að
vera gerandi, það er alls ekki reiði.
Reiðin getur vissulega verið bak-
afl, eins og utanborðsmótor, en
hún má ekki yfirtaka. Gleðin verður
að vera ríkjandi þegar maður er að
skapa nýjan heim, hvort heldur á
sviðinu eða í pólitíkinni,“ segir Þór-
hildur, en það er einmitt það sem
henni finnst skemmtilegast að gera
– að skapa. „Það geri ég best í góðu
skapi og sköpunin gerir mig glaða.“
Og sköpunargleðin var svo
sannarlega ríkjandi hjá þeim
hópi sem kom að stofnun bæði
Kvennaframboðs í Reykjavík og svo
Kvennalistans. „Við vorum tólf, eins
og postularnir, en án Jesú. Það var
enginn leiðtogi.“ Það var mjög með-
vituð ákvörðun hjá stofnendum
beggja stjórnmálaaflanna að vera
án leiðtoga. Konurnar vildu gera
hlutina öðruvísi en karlmennirnir
höfðu gert í gegnum aldirnar. „Það
er mjög athyglisvert að ef konur
gera hlutina á eigin forsendum og
reyna ekki að apa eftir karlmönn-
um, þá starfa þær mjög vel í flötum
strúktúr,“ segir hún og vísar mál-
tækinu „Konur eru konum verstar“
til föðurhúsanna. „Þetta er smíðað
af karlmönnum vegna þess að þeir
óttast samstöðu kvenna.“
Stofnuð á sama tíma
Á sama tíma og verið var að stofna
Kvennaframboð í Reykjavík, sem
bauð fram í sveitarstjórnarkosning-
um árið 1982, var verið að stofna
Kvennaframboð á Akureyri. Þórhild-
ur segir það merkilegt fyrir þær sakir
að hóparnir vissu ekki hvor af öðrum.
„Stefnuskrárnar voru samt nánast
eins og vinnubrögðin voru eins. Það
segir sína sögu.“ Þórhildur segir um-
ræðupólitík, líkt og kvennaframboð-
in og Kvennalistinn viðhöfðu, vissu-
lega geta verið tímafreka, en hún
leiði til niðurstöðu sem allir geti ver-
ið sáttir við. „Feðraveldisaðferðin er
sú að skoðanir þess sem sýnir styrk
sinn verða ávallt ofan á. Sem þýðir
að skoðanir allra annarra verða und-
ir, ólgandi og kraumandi.“
Lyftu grettistaki
Það er óhætt að segja að stórkost-
legar breytingar hafi orðið á högum
kvenna á sjötíu ára ævi Þórhildar.
Og sjálf átti hún þátt í að stuðla
að þeim breytingum. „Ég held að
Kvennalistinn og kvennaframboð-
in hafi lyft grettistaki. Fólk er bara
búið að gleyma því hvað þessi öfl
komu með margt inn í pólitíska
umræðu. Það hafði engum dottið í
hug að ævistarf kvenna, það að sjá
um heimilið, ætti að meta til launa
úti í samfélaginu. Enda er það mik-
il og margþætt reynsla að sjá um
heimili. Kvennalistinn lagði ríka
áherslu á umhverfismál sem voru
varla komin til umræðu á þeim
tíma, öll kvennamál, þar á meðal
ofbeldismálin, mennta-, velferðar-
og heilbrigðismál, breyttan hag-
vaxtarútreikning, nýja orkugjafa
og skipulag ferðamála, svo fátt eitt
sé talið. Að ekki sé nú minnst á að
gera hækkun lægstu launa að skil-
yrði fyrir þátttöku í ríkisstjórn.
Kvennaathvarfið og Stígamót, þetta
er allt saman runnið undan rótum
þessara hreyfinga,“ segir Þórhildur
áköf, eins og henni er von og vísa.
Hún er enn uppfull af sama bar-
áttuandanum og einkenndi hana á
yngri árum. Þegar hún kom að því
að skapa nýjan heim fyrir næstu
kynslóðir á eftir.
Þórhildur bendir jafnframt á
að leikskólamál í Reykjavík hafi
gjörbreyst þegar Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir varð borgarstjóri. En
þær umbætur sem þá áttu sér stað í
leikskólamálum breyttu lífi kvenna.
„Það breytti miklu að hafa örugga
og góða gæslu fyrir börnin. Konur
voru að vísu farnar út á vinnumark-
aðinn áður en það gerðist, en þá
þurfti alls konar reddingar. Og það
var talað um lyklabörn til að ala
á samviskubiti kvenna. Þetta var
mikil bylting.“
Leiðrétti launamun í leikhúsinu
Þórhildur segir mjög fróðlegt að
bera saman fyrri kvennafram-
boðin, sem komu fram á fyrri
hluta tuttugustu aldar, og seinni
kvennaframboðin. Því bæði séu
þau sprottin af þörf fyrir umbætur
sem hafði hlaðist upp í samfé-
laginu. „Þær voru með sömu mál-
in á oddinum. Öll þessi mál sem
varða líf kvenna. Konur hafa alltaf
sjálfar þurft að taka til sinna ráða.
Svo segir það sína sögu að það eru
sífellt kvennastéttirnar sem eru að
berjast fyrir betri kjörum en ná ekki
árangri. Þegar ég stjórnaði Borgar-
leikhúsinu í fjögur ár þá uppgötv-
aði ég að það var gríðarlegur kynja-
launamunur innan leikhússins og
ég gekk í að leiðrétta hann. Það
„Stelpurnar í
bókunum fóru
taugarnar á mér. Þær
gátu verið svo leiðinlegar
og Pollýanna var leiðin-
legust.
Erfitt Þórhildur
hefur mátt sitja
undir rógburði og
segir slíkt lamandi.