Morgunblaðið - 17.12.2016, Blaðsíða 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 2016
Í Bankastræti Lítil stúlka með stóra regnhlíf í haustrigningunni bankaði létt á rúðu til að vekja athygli á sér.
Eggert
Þjóðarstolt Íslend-
inga beið hnekki
þegar niðurstöður
PISA-könnunar um
getu 15-16 ára skóla-
barna var kynnt.
Nokkrir skólar virð-
ast þó hafa náð við-
unandi árangri og
leita menn eðlilega
skýringa á því. Einn
þessara skóla er
Réttarholtsskóli. Þar
hafa kennarar haldið vel utan um
nemendur er þeir þreyta PISA-
prófið, próftakar hvattir til dáða
og prófinu sýnd virðing. Heyrst
hefur að nemendum sé jafnvel bú-
inn veglegur morgunmatur fyrir
próf. Í flestum öðrum skólum
landsins hefur slíkur metnaður
ekki verið fyrir hendi. Verkefnið
virðist fjarlægt og nemendur
sinna próftökunni með hangandi
hendi vitandi það að niðurstaðan
skipti þá litlu máli persónulega.
Það er aðalregla hjá þátttöku-
ríkjum PISA-kannana að til próf-
töku eru valdir handahófskennt
100-150 skólar og síðan einnig af
handahófi valdir 30-40 nemendur
innan hvers skóla. Það má ætla að
hinn útvaldi skóli hafi metnað til
þess að nemendur hans standi sig
vel og auðveldara sé að fá slíkan
tiltekinn hóp til þess að leggja sig
fram, svipað og kennarar hafa
gert í Réttarholtsskóla, heldur en
með því fyrirkomu-
lagi sem gildir á Ís-
landi að allir nem-
endur landsins á
tilteknum aldri í öll-
um skólum landsins
eru látnir þreyta
prófið.
Það er aðeins á Ís-
landi og í Lúx-
emborg og nokkrum
öðrum fámennum
ríkjum sem próf-
takan er framkvæmd
með svo almennum
hætti. Bæði framangreind ríki eru
neðarlega á PISA-listanum.
Álitamál er hvort unnt sé með
sanngjörnum hætti að bera saman
niðurstöður PISA-könnunar á Ís-
landi og í Lúxemborg annars veg-
ar og öðrum þátttökuríkjum hins
vegar, þegar um ólíka framkvæmd
prófanna er að ræða, sem getur
haft afgerandi áhrif á frammi-
stöðu nemenda, eins og að framan
er getið.
Eftir Sigurð G.
Thoroddsen
» Það er aðeins á Ís-
landi og í Lúx-
emborg og nokkrum
öðrum fámennum ríkj-
um sem próftakan er
framkvæmd með svo
almennum hætti.
Sigurður G.
Thoroddsen
Höfundur er lögfræðingur.
PISA – Er
samanburður
sanngjarn?
Fjallað hefur verið
um hæfi dómara í fjöl-
miðlum síðustu daga
án þess þó að gerð hafi
verið nægjanleg grein
fyrir þeim reglum sem
gilda um það og til-
gangi þeirra. Þar sem
slíkt getur leitt til mis-
skilnings og rangrar
umfjöllunar er nauð-
synlegt að gera grein fyrir þeim
reglum sem gilda um hæfi dómara
hér á landi.
Sjálfstæðir og óháðir dómstólar
Samkvæmt stjórnarskránni er
dómsvaldið einn grundvallarþáttur
ríkisvaldsins. Í henni segir m.a. að
dómendur skuli fara eftir lögunum
og að öllum beri réttur til að fá úr-
lausn um réttindi sín og skyldur eða
um ákæru á hendur sér um refsi-
verða háttsemi með réttlátri máls-
meðferð innan hæfilegs tíma fyrir
óháðum og óhlutdrægum dómstóli.
Grunnatriði í þessum reglum er að
dómendur skuli vera sjálfstæðir og
óháðir og að þeir skuli einungis fara
eftir lögunum í embættisverkum
sínum. Í því felst að dómari lætur
málsmeðferð og niðurstöður sínar
eingöngu ráðast af lögum og hlut-
lægu mati á rökum og sönn-
unargögnum aðila. Þessum reglum
stjórnarskrárinnar er svo fylgt eftir
með réttarfarslögum og skyldri lög-
gjöf sem útfæra m.a. umræddar
hugmyndir um sjálfstæða og óháða
dómstóla.
Í réttarfarslögum er að finna regl-
ur sem mæla fyrir um hæfi dómara
og eiga að tryggja óhlutdrægni hans
þegar hann sinnir embættisskyldum
sínum. Þrátt fyrir að um sé að ræða
mikilvægar og nauðsynlegar reglur í
lýðræðisríki er vandasamt að setja
þær þannig að þær nái yfir öll mögu-
leg tilvik sem geta komið upp í
dómsmálum. Því hafa víðast verið
settar almennar reglur sem setja
ákveðin viðmið um hæfi dómara. Af
þeim sökum verður að skoða hvert
mál fyrir sig sérstaklega áður en
unnt er að taka afstöðu til hæfis
dómara. Dómurum, eins og öðrum
einstaklingum í flestum störfum sem
þeir sinna, ber að gæta að hæfi sínu
sjálfir, þ.e. taka ákvörðun um það
hvenær þeir eigi að víkja sæti í ein-
stöku máli. Þeir bera þannig sjálfir
ábyrgð á þeim ákvörðunum sem þeir
taka. Aðilar að dómsmáli geta þó í
öllum tilvikum krafist þess að dóm-
ari víki sæti og ber að leysa úr kröfu
þeirra með rökstuddum úrskurði.
Reglur um vanhæfi dómara
Réttarfarslöggjöfin mælir fyrir
um að dómari eigi að víkja sæti í
máli ef nánar tilgreind atriði tengja
hann við málsaðila eða málefni, eins
og t.d. skyldleiki, og skiptir þar hug-
læg afstaða dómarans engu máli.
Ytri einkenni eru hér sýnileg og lík-
indi fyrir því að dómari sé vanhæfur
eru gefin fyrirfram. Honum ber því
ávallt að víkja ef þau viðmið eru fyrir
hendi. Að auki hafa réttarfarslög að
geyma reglur sem mæla fyrir um
vanhæfi dómara vegna afstöðu dóm-
arans til málsaðila eða málefnisins. Í
þeim segir að dómari sé vanhæfur til
að fara með mál ef fyrir hendi eru
önnur atvik eða aðstæður sem eru
fallnar til þess að draga óhlutdrægni
hans með réttu í efa. Hér ræðst van-
hæfið ekki af fyrirfram ákveðnum
eða sýnilegum tengslum heldur er
spurt hvort réttmæt ástæða sé til að
tortryggja óhlutdrægni dómarans
með hliðsjón af öllum atriðum eða
aðstæðum í viðkomandi dómsmáli.
Íslensk og erlend dómafordæmi eru
mikilvægar heimildir við skýringu
þessara reglna. Í sem stystu máli
verður að ganga út frá því að ís-
lenskar lagareglur um hæfi dómara
séu skýrðar á þann hátt að sömu
hæfiskröfur séu gerðar hér á landi
til dómara og leiddar verða af inn-
lendri og erlendri dómaframkvæmd.
Í dómstólalögum er mælt fyrir um
að dómara sé óheimilt að taka að sér
aukastarf eða eiga hlut í félagi eða
atvinnufyrirtæki ef slíkt fær ekki
samrýmst stöðu hans eða leiðir af
sér hættu á að hann geti ekki sinnt
embættisstarfi sínu sem skyldi.
Nefnd um dómarastörf setur al-
mennar reglur um hvers konar
aukastörf geti samrýmst embætt-
isstörfum dómara. Dómari skal til-
kynna nefndinni um aukastarf áður
en hann tekur við því. Sé ekki getið
um heimild til að gegna starfinu í al-
mennum reglum nefndarinnar skal
dómari þó fyrirfram leita leyfis
hennar til þess. Sambærilegar regl-
ur eiga við ef dómari á hlut í félagi
eða atvinnufyrirtæki. Hér er mik-
ilvægt að hafa í huga að aðili máls
getur alltaf óskað eftir upplýsingum
hjá nefnd um dómarastörf um til-
tekið aukastarf eða eignarhlut dóm-
ara í félagi ef það getur skipt máli
fyrir það ágreiningsefni sem. Um-
ræddar reglur dómstólalaganna fela
í sér leiðbeiningu um viss meg-
inatriði sem dómari verður sjálfur að
gæta að þegar hann hugar að hæfi
sínu í einstökum tilvikum. Þær
styðja því við almennar reglur rétt-
arfarslaga um hæfi dómara en
breyta þeim ekki.
Hvenær á dómari að víkja sæti?
Meginreglan er sú að dómari
dæmir í máli sem honum hefur verið
úthlutað af dómstólnum nema hann
telji sig með rökum vanhæfan til að
gera það eða hafa réttmætt tilefni til
að færast undan máli. Þegar dómari
metur eigið hæfi verður hann m.a.
að horfa til þess hvort atvik í um-
ræddu máli og aðstæður valdi því að
réttmætt sé að efast um óhlut-
drægni hans. Við matið skiptir
traust málsaðila og almennings til
hlutleysis dómstóla miklu. Því er oft-
ast spurt að því hvort ytri atvik eða
aðstæður gefi réttmætt tilefni til að
óttast um óhlutdrægni hans. Jafn-
framt verður að hafa í huga að dóm-
ara er skylt að sinna embætt-
isverkum sínum. Þar á meðal er
skylda hans til að dæma í þeim mál-
um sem honum hefur verið úthlutað.
Dómari má þannig ekki koma sér
hjá því að dæma í málum sem eru
flókin, erfið eða viðkvæm í samfélag-
inu. Þýðingarmikið er einnig að hæf-
isreglurnar séu túlkaðar þannig að
aðilarnir eða aðrir geti ekki með
vilja gert tiltekinn dómara vanhæfan
eða rýrt traust á honum án þess að
gild rök liggi þar að baki. Að öðrum
kosti er greið leið fyrir aðila að
„velja sér dómara“ í skjóli þess að
hann treysti ekki af einhverri
ástæðu þeim dómara sem fer með
mál. Því nægir ekki að aðili vefengi
óhlutdrægni dómara heldur verður,
eins og áður segir, að vera fyrir
hendi réttmæt ástæða til þess að ve-
fengja hæfi hans til að dæma mál.
Sem fyrr greinir gætir dómari
sjálfur að hæfi sínu. Hann gætir
þess meðal annars að ekki séu atvik
eða aðstæður fyrir hendi sem valdið
geti réttmætum vafa um hlutleysi
hans. Honum ber jafnframt að
rækja embættisskyldur sínar og vík-
ur því ekki sæti nema rök séu til
þess. Það fer hins vegar eftir atvik-
um hvort talið er að slík rök séu fyrir
hendi. Til dæmis skiptir máli hvort
dómari teljist hafa sérstaka hags-
muni af málsúrslitum eða hvort
hagsmunir sem hugsanlega megi
ætla að dómari hafi séu svo létt-
vægir að þeir skipti ekki máli þegar
framangreind atriði eru metin. Hér
má sem dæmi nefna að veiti eign-
arhald dómara í félagi honum sér-
stök réttindi lögum samkvæmt, t.d.
10% eignarhlutur, væri honum rétt
að víkja sæti í máli þar sem félagið
er aðili. Dómari er hins vegar al-
mennt ekki vanhæfur í máli almenn-
ingshlutafélags sem hann á 0,1%
eignarhlut í eða máli um stjórn-
skipulegt gildi skattalaga þótt af
slíkum málaferlum gæti leitt að
hann teldist sjálfur skattskyldur
með svipuðum hætti og aðrir. Hags-
munir dómara eru í slíkum tilvikum
einir og sér taldir svo lítilfjörlegir
eða almennir að þeir valdi ekki van-
hæfi dómara.
Ljóst er að reglurnar um hæfi
dómara eru matskenndar. Í ljósi
þeirra almennu og einstaklegu hags-
muna sem um er að ræða er mik-
ilvægt að skoða álitamál um hæfi
dómara í hverju tilviki fyrir sig af yf-
irvegun og ávallt að undangenginni
sérstakri athugun á aðstæðum öll-
um.
Eftir Kristínu
Benediktsdóttur
og Stefán Má
Stefánsson
»Dómari er hins veg-
ar almennt ekki
vanhæfur í máli almenn-
ingshlutafélags sem
hann á 0,1% eignarhlut í
eða máli um stjórn-
skipulegt gildi skatta-
laga...
Kristín
Benediktsdóttir
Kristín er dósent við lagadeild Há-
skóla Íslands, Stefán Már er prófess-
or við lagadeild Háskóla Íslands.
Hugleiðingar um hæfi dómara
Stefán Már
Stefánsson