Fréttatíminn - 17.12.2016, Síða 26

26 | FRÉTTATÍMINN | Laugardagur 17. desember 2016
Jón Viðar Jónsson
Á fyrstu sex árum seytjándu aldar
samdi William Shakespeare fjóra
harmleiki sem óumdeilanlega
gnæfa hátt yfir önnur verk hans,
leikrit og ljóð: Hamlet, Óþelló,
Macbeth og Lé konung. Þar af
leiðandi yfir allar bókmenntir
heimsins frá upphafi til vorra daga
– myndu margir, ef ekki flestir,
segja. T.S. Eliot, sem var ekki að-
eins merkilegt skáld heldur einnig
merkur bókmenntarýnandi,
taldi að vísu að hinn Guðdómlegi
gleðileikur Dantes væri stærsta
verk vestrænna bókmennta og
það svo að ekki dygði minna en öll
verk Shakespeares til að finna eitt-
hvað sambærilegt. Fyrir mitt leyti
Auðtrúa eiginmaður
og siðblindur sjarmör
Í harmleiknum um Óþelló, sem Þjóðleik-
húsið frumsýnir nú um jólin, beitir William
Shakespeare mannþekkingu sinni og sál-
rænu innsæi til að varpa ljósi á óhugnanlegan
ástríðuglæp. Hann lýsir þarna djöfullegri
grimmd sem allt virðist geta sigrað, illsku sem
þjónar engum tilgangi öðrum en að eyðileggja.
Og í hinum fræga lokaþætti rísa átök illsku og
kærleika upp í nánast kosmíska hæð sem vart
á sinn líka í verkum skáldsins.
Jón Viðar Jónsson fjallar hér
um Óþelló, eitt af meginverkum
Shakespeares, sem Þjóðleikhúsið
setur upp um hátíðarnar. Vekur
inntak þess og uppfærslusögu.
á ég bágt með að skilja slík sam-
anburðarfræði; ég sé ekki hvernig
hægt er að leggja að jöfnu annars
vegar voldugan ljóðabálk, andlegs
efnis, gegnhugsaða, þaulmótaða
listræna heild; hins vegar eitthvað
rétt innan við fjörutíu leikrit sem
þrátt fyrir sameiginleg höfundar-
einkenni eru svo ólík innbyrðis
að undrum sætir. Því það er ein af
mörgum furðum Shakespeares:
hann endurtók sig aldrei, eins og
hann vildi á einhvern hátt brjóta
nýtt land með hverju nýju verki.
En hvað sem öllum saman-
burðarbókmenntum líður er
staðreynd að harmleikirnir fjórir
hafa frá upphafi notið gríðarlegs
áhuga og vinsælda. Það á jafnt
við um áhorfendur sem lesendur,
fræðimenn og krítíkera. Á þeim
vinsældum er ekkert lát, þvert á
móti er engu líkara en þær fari sí-
fellt vaxandi. Sjálfur hneigist ég til
að vona að það sé vísbending um
að siðmenningin eigi sér enn ein-
hverja von.
Á hátindi sköpunarinnar
Árið 1600 hafði Shakespeare
fengist við leikritun í rúman ára-
tug, ef til vill lengur. Við vitum
ekki með vissu frá hvenær hann
hóf skriftir; þeir fræðimenn sem
varfærnastir eru tímasetja elstu
verkin ekki fyrir 1590, en öðrum
þykir ólíklegt að hann hafi ekki
verið byrjaður fyrr, miðað við hin
gríðarlegu afköst hans. En um það
er ekkert fast í hendi. Í öllu falli
gat skáldið státað af tíu sögu- eða
krönikuleikjum um enska mið-
aldakónga, tveimur harmleikjum,
og sjö eða átta gamanleikjum,
kómedíum, þegar hér var komið.
Hann var að upplagi meira
kómedíuskáld en harmleikja, segja
sumir. Kómedíurnar hafa allt-
ént lifað góðu sviðslífi í meira en
fjórar aldir. Þær elstu eru flestar
farsakenndar; í þeim síðari nýtur
ljóðræna hans sín betur, fyndn-
in verður snarpari, fjölbreyttari,
safameiri. Það er auðvelt að trúa
þeim vitnisburði samtíðarmanna
að hann hafi sjálfur verið einkar
orðheppinn og hnyttinn. Um
ótrúlega málsnilld hans er óþarft
að fjölyrða, ótæmandi orðaforða
og hugkvæmni í myndun nýrra
orða og samsetninga; á stundum
er jafnvel ekki frítt við að hann
missi stjórn á sínum glaða leik við
tungumálið. En honum lærðist að
hemja þessa gáfu og temja, virkja
hana í þjónustu þess sem hann
vildi segja, sýna og tjá í skáld-
skapnum.
Slappur „plottari“?
Sú skoðun er ekki ný að „plottin“,
söguflækjurnar og uppbygging
þeirra, séu eitt hið veikasta í list
Shakespeares. Þau séu ekki alltaf
sem sennilegust og hangi stund-
um varla saman, eins þótt skáldið
beiti ýmsum brögðum til að fela
það. Úndir þetta er hægt að taka
að vissu – en ekki öllu – leyti;
mörg leikritanna eru feikilega
vel smíðuð, til dæmis Jónsmes-
sunæturdraumur eða Rómeó og
Júlía. En önnur eru losaralegri í
byggingu og sums staðar eiga svo-
lítið skrýtnir hlutir til að gægjast
í gegn, einkum þegar rýnt er í vef
þeirra við lestur, tímaramminn
skoðaður og eitt og annað sem
á að gerast utansviðs. Hamlet er
dæmi um þetta, en einnig Óþelló
þó með öðrum hætti sé.
En þá er að vísu eins að gæta:
Shakespeare sótti sem sé söguefni
sín langoftast til annarra. Veiddi
hann þau ekki upp úr gömlum
krönikum og alþýðlegum sagn-
fræðibókum, fann hann þau í vin-
sælum smásögum, reyfurum og
rómantískum hjarðsveina- og æv-
intýraskáldskap. Var sumt af því
enskt, en margt komið frá Ítölum
og Frökkum sem höfðu þá verið
mestu bókmenntaþjóðir Evrópu
um langan aldur. Það er hreint
ekki óhugsandi, jafnvel fremur
líklegt, að Shakespeare hafi verið
þokkalega læs á annað tungumál-
anna eða bæði.
Af uppruna Óþellós
Hann fór eins að í Óþelló. Söguna,
fabúluna, fann hann í ítölsku smá-
sagnasafni, Hecatommithi eftir
Giraldi nokkurn Cinthio, sem var
fyrst gefið út árið 1565. Ensk þýð-
ing á sögunni birtist hins vegar
ekki á prenti fyrr en löngu eftir
daga Shakespeares. Sagan kom
út í franskri þýðingu árið 1584 og
veit enginn hvort hann las hana
þar eða á frummálinu. Það eitt er
víst að hann þekkti hana og skoð-
aði vel áður en hann tók til við að
semja Óþelló.
En þó að Shakespeare sæki
sögugrindina til Cinthios, fer hann
að vanda frjálsum höndum um
efnið. Í sögu Cinthios segir af Mára
nokkrum (nafnlausum) sem er for-
ingi í her Feneyja. Á þessum tíma
og lengi síðan voru Tyrkir í mikilli
framsókn í suðaustur-Evrópu og
við Miðjarðarhaf og mæddu átökin
við þá ekki minnst á hinu gamla
verslunarveldi Feneyinga. Tyrk-
inn var mesta ógn hinnar kristnu
Evrópu sem var nú veikari fyrir
en nokkru sinni áður, eftir að upp-
reisn Lúthers gegn rómversk-kaþ-
ólsku kirkjunni hafði klofið álfuna
í andstæðar fylkingar. Márar voru
frá Norður-Afríku, dökkir á hör-
und og múhameðstrúar, og því í
meira lagi skrýtið að finna einn
þeirra háttsettan í her kristins rík-
is; það hefði fremur mátt búast við
honum undir merki Tyrkjasold-
áns. Cinthio skýrir þetta ekki og
ekki Shakespeare heldur.
Márinn gengur að eiga
feneyska fegurðardís, Disdemónu
(Desdemónu hjá Shakespeare),
þvert gegn vilja foreldra hennar og
frænda. Þau unnast hugástum, en
skjótt skipast veður í lofti; illmenni
nokkurt, merkisberi í her Már-
ans, maður sem hann ber fyllsta
traust til, telur honum trú um að
kona hans sé honum ótrú. Már-
inn fyllist stjórnlausri afbrýði og
heift sem endar með því að hann
verður henni að bana. Í sögu Cint-
hios er það raunar Merkisberinn
(sömuleiðis nafnlaus hjá Cinthio)
sem tekur að sér að framkvæma
ódæðið.
Óhugnanleg lokasena?
Saga Cinthios er ekki mikið bók-
menntaverk, en hún er lipurlega
skrifuð, þó að einstök atriði séu
með nokkrum ólíkindum. Þar
hafa hjónin búið saman langa
hríð þegar ósköpin dynja yfir;
Aldís Amah Hamilton og Ingvar E. Sigurðsson í hlutverkum Desdemónu og Óþellós á æfingu fyrir jólasýningu Þjóðleik-
hússins sem frumsýnd verður 22. desember. Mynd | Eddi.
Niðurlag leikritsins er einkar
dramatískt.
Ögurhvarfi 2, 203 Kópavogur, sími 577 6000, garmin.is
Verð frá 34.900
Every Day Messenger er margverðlaunuð
ljósmynda- og tölvutaska sem lítur ekki bara vel út
heldur bíður upp á marga burðarmöguleika og
skipulag sem á sér engan líka.

Every Day Messenger
frá Peak Design