Norðurslóð - 16.12.1980, Blaðsíða 7

Tryggvi Jónsson:
Þættír úr sögu rafmagnsmála á Dalvík
Höfundurinn við gömlu rafstöð kaupfélagsins.
í ársskýrslu Sambands ísl. raf-
veitna 1954, sem er myndarlegt
rit, er grein sem ber ofanskráða
fyrirsögn. Greinin er rituð af
Tryggva Jónssyni þáverandi
frystihússtjóra á Dalvík, nú
starfsmanni í Sparisjóði Svarf-
dæla. Tryggvi hefur vinsamlegast
leyft blaðinu að endurprenta
greinina, sem mörgum mun
áræðanlega þykja fróðleg.
Því miður er greinin þó
heldur iöng til að gerlegt sé að
birta hana alia, svo að við
sleppum Iítillega úr og endur-
segjum kafla úr henni með leyfi
höfundar.
A ð kveikja Ijós
með hnappi
Það mun hafa verið fyrir tæpum
40 árum, að Dalvíkingar, er
ferðuðust til Akureyrar, höfðu
þær óskiljanlegu fréttir heim að
færa, að í gistihúsi bæjarins
þyrfti ekki annað en að styðja á
hnapp í vegg til að fá ljós. Þau
væru bjartari og fallegri en
nokkur önnur ljós, er þekkst
hefðu áður. Þessi ljós voru
kölluð rafmagnsljós og hlutu
því að myndast af einhverju, er
hét rafmagn, en þá voru upp-
lýsmgarnar líka búnar.
Á þessum árum voru ekki
nema örfá hús á Dalvík, en þá
var að hefjast útgerð vélbáta og í
því sambandi athafnalíf. Á þeim
árum mun þó enginn hafa látið
sér detta í hug að framleiða
rafmagn á Dalvík, og það er
ekki fyrr en á seinni hluta 3. tugs
aldarinnar, að fréttir berast um
brautryðjendastarf Bjarna frá
Hólmi í Vestur-Skaftafellssýslu
í rafvirkjunarmálum, að Dal-
víkingar fara að hugsa til
hreyfings í þessum efnum.
18. febrúar 1929 er að tilhlut-
un Baldvins Jóhannssonar, úti-
bússtjóra Kaupfélags Eyfirð-
inga, rætt rafvirkjunarmál fyrir
Dalvík á almennum sveitar-
fundi og kom þar fram allmikill
áhugi á málinu. Er málið þar
með vaknað, og um haustið
skrifar Stefán Jónsson, bóndi á
Brimnesi bréf til Bjarna í Hólmi
fyrir sig og Kaupfélagið og
óskar eftir athugun á virkjunar-
möguleikum. Brást Bjarni vel
við og sendi mann um haustið,
Sigfús Bjarnason, til mælinga.
I framhaldi af þeirri athugun
er síðan samið við Bjarna um
útvegun á efni og uppsetningu á
2 rafstöðvum. Aðra fyrir Utibú
Kaupfél. Eyfirðinga og hina
fyrir Stefán Jónsson. Varákveð-
ið að virkja svokallaðan
„Rjómabúslæk“ á tveim stöð-
um, en hann rann í gegnum mitt
þorpið úr Brimnesá.
Sumarið 1930 er byrjað á
byggingu stöðvanna, ásamt loft-
línum og innlagningu í hús.
Bjarni í Hólmi útvegaði hverfla,
rafala, vatnsrör og loftlínuefni,
og maður frá honum sá um
uppsetningu. Hverflarnir voru
norskir af „Francis“ gerð. Voru
þeir gerðir fyrir litla fallhæð, en
mikið vatn. Rafalar voru frá
danska firmanu Thrige.
Stöð Stefáns Jónssonar var 6
kw. Fallhæð í vatnsrörum 7 m.
Var þessi veita tengd við 6 hús í
byrjun eða öll hús, er þá voru
byggð í Brimneslandi. Straum
var hleypt á kerfíð 7. sept. 1930.
Stöð kaupfélagsins var 9 kw og
fallhæð í vatnsrörum 9 m. Sú
veita var lögð til 24 húsa í suður-
enda þorpsins, er fengu öll ljós,
einnig öll sjóhús og plön á því
svæði, svo og öll hús kaup
félagsins. Ljós var kveikt frá
þessu kerfi 25. sept. 1930. Stöðv
arnar voru báðar rakstraums-
stöðvar, og notuðu gæslumenn
eldvélar á heimilum sínum til
jöfnunar á spennu og álagi,
Stefán Jónsson á Brimnesi og
Jóhann Jóhannsson í Sogni.
Einnig notuðu þeir hitunarofna
lítilsháttar, ef rafmagn var til
ónotað. Aðrir notendur höfðu
rafmagnið aðeins til ljósa, enda
ekki meiri kröfur gerðar til þess
á þeim tíma og voru menn
ánægðir með það. Stöð Stefáns
mun hafa kostað um 14.000
krónur, en stöð kaupfélagsins
um 13.000 krónur. Rafmagnið
var selt í gegn um mæla á 50
aura kwst. Innlagningar í hús
önnuðust, á veitusvæði rafveitu
Stefáns, Jónas Magnússon, raf-
virki frá Siglufirði og Electro Co
Akureyri á veitusvæði kaup-
félagsins. Kostnaður við inn-
lagningar var þá ca. 15 krónur
fyrir lampastæði og jafnvel
minna. Stöðvar þessar voru
síðan reknar truflunarlítið
næstu ár. Voru helstar truflanir
af því, að lækurinn braust úr
farvegi sínum í hríðarveðrum á
veturna, sérstaklega í fyrstu
snjóum á haustin.
Á næstu árum var allmikið
byggt af íbúðarhúsum á Dalvík
og kom því brátt í ljós, að erfitt
reyndist fyrir þessar litlu stöð-
var að fullnægja rafmagnsþörf
þorpsbúa, þó aðeins væri til
Ijósa. Sérstaklega var þetta erfitt
á veitusvæði kaupfélagsstöðvar-
innar. Lét þá kaupfélagið
byggja litla hreyfilstöð í frysti-
húsi sínu og störfuðu vatns-
stöðin og hreyfilsstöðin saman
yfir mesta ljósatímann.
Um 1940 er orðin mikil þörf
fyrir aukið rafmagn á Dalvík og
háværar raddir um úrbætur í
þeim efnum. 1941 skipaði
hreppsnefnd Svarfaðardals-
hrepps sérstaka rafmagnsnefnd.
í nefndinni voru: Stefán Jóns-
son, Þorsteinn Jónsson, Baldvin
Jóhannsson, Stefán Hallgríms-
son og Kristinn Jónsson. Átti
þessi nefnd fyrst og fremst að fá
athugaða virkjunarmöguleika á
vatnsföllum í hreppnum. Höfðu
ýmsir staðir komið til tals í
þessum efnum og þeir lítillega
athugaðir, svo sem Sæluá,Nyk-
urtjörn og Brimnesá.
Rafmagnsnefndin réði, í sam-
ráði við rafmagnseftirlit rikisins
Höskuld Baldvinsson, verkfr. til
að rannsaka um virkjun. Kom
hann til Dalvikur sumarið 1942
og mældi fyrir orkuveri við
Brimnesá, og einnig fyrir veitu
um kauptúnið.
í mars 1943 skilar Hösk-
uldur Baldvinsson áætlun um
virkjun Brimnesár og veitukerfí
fyrir Dalvík og byggðina norðan
við kauptúnið. Nákvæm grein-
argerð fylgir áætluninni. Telur
Höskuldur að samkvæmt mæl-
ingum megi örugglega virkja í
Brimnesá 350-450 hestöfl. Legg-
ur hann til að miða vélstærðir
við 450 ha. orkuver. Kostnaðar-
áætlun um orkuverið ásamt
dreifikerfi var þannig:
Stífla ........... kr. 48.600
Þrýstivatnspípa . kr. 291.000
Vélar ............ kr. 192.000
Stöðvarhús ....... kr. 25.000
Háspennuveita .. kr. 40.000
Spennistöðvar .. kr. 118.000
Lágspennuveita . kr. 95.000
Undirb.o.fl.25% kr. 200.000
Samtals kr. 1.010.000
Kostnaðaráætlun þessi var
miðuð við að vélar væru keyptar
frá Ameríku, enda var þá
útflutningur frá Englandi alger-
lega bannaður á vélum og
virkjum eins og þeim, er þurftu
fyrir virkjunina, en vélar þar
allmikið ódýrari.
Um þessar mundir voru raf-
magnsmálin mjög á dagskrá
Alþingis, og ábyrgðarbeiðnir
komu frá ýmsum stöðum á
landinu til rafvirkjana. Milli-
þinganefnd í raforkumálum
h^llaðist fremur á þá sveif, að
virkja bæri í stórum orkuverum
og leiða orkuna þaðan til
héraðanna þar á milli og víðar
um landið. I því sambandi var
talað um að leggja bæri há-
spennuveitu frá Laxárvirkjun-
inni, um Akureyri út með
Eyjafirði vestanverðum til Dal-
víkur. Var jafnvel hugsað að
tengja bæri Laxárvirkjun og
Fljótárvirkjun, sem þá var í
undirbúningi, saman með há-
spennulínum.
Þegar hér var komið, var að
vísu sýnilegt að Laxárvirkjun-
ín mundi ekki geta látið orku til
veitu út með Eyjafirði fyrr en
eftir viðbótarvirkjun, sem ólík-
legt var að ráðist yrði í þá á
næstu árum. Annars vann raf-
magnseftirlit ríkisins á þessum
tíma að rannsóknum um fram-
tíðarfyrirkomulag rafmagns-
málanna yfirleitt, en útlit fyrir
að þær rannsóknir tækju langan
tíma, en hinsvegar ýmis héruð,
er sóttu að kappi að fá lausn á
raforkumálum sínum.
Hreppsnefnd Svarfaðardals-
hrepps ræddi þessi mál við
forstöðumenn rafmagnseftir-
litsins og þingmenn kjördæm-
isins. Kom fram bæði hjá
rafmagnseftirlitinu og þing-
mönnunum það álit, að ef
Dalvík kæmi upp sérvirkjun við
Brimnesá, mundi það tefja fyrir
heildarframkvæmdum héraðs-
ins í rafmagnsmálunum, enda
mundi verða erfitt að fá aðstoð
stjórnvalda til virkjunar við
Brimnesá, eins og málin stóðu
þá-,
Á Alþingi, haustið 1943fluttu
þingmenn Eyjafjarðarsýslu, þeir
Bernharð Stefánsson og Garðar
Þorsteinsson þingsályktunartil-
lögu um heimild fyrir ríkis-
stjórnina til að kaupa efni í
háspennulínu frá Akureyri til
Dalvíkur, og yrði sú lína lögð
næst á eftir Reykjaneslínu, sem
þá var búið að samþykkja.
ÍTillagan var samþykkt á Ál-
þingi.
Afstaða hreppsnefndar Svarf-
aðardalshrepps, sem vann að
þessum málum eftir getu, kemur
í ljós eftirfarandi ályktun, sem
gerð var á fundi nefndarinnar
10. desember 1943:
„Hreppsnefnd Svarfaðar-
dalshrepps ályktar, að vegna
stefnu þeirrar, er rafmagns-
málin hafa tekið á síðasta
Alþingi, sé nauðsynleg sam-
vmna hreppa þeirra, sem hlut
eiga að máli með fyrirhugaða
háspennulínu frá Akureyri til
Dalvíkur fyrir rafmagn frá
Laxárvirkjuninni, enda þótt á-
ætlun sé fyrir hendi um sérvirkj-
un í Brimnesá fyrir Dalvík, sem
að ýmsu leyti er álitleg fyrir
þorpið, vill hreppsnefndin ekki
að með sérvirkjuninni sé Svarf-
aðardalshreppur að tefja fyrir
heildarframkvæmdum héraðs-
ins í rafmagnsmálum, enda álit
hreppsnefndarinnar að fram-
tíðarlausnin sé háspennulínur
frá stórum orkuverum um ná-
læg héruð.
Telur hreppsnefndin rétt,
að hlutaðeigandi hreppar kjósi
framkvæmdastjórn, 1 mann úr
hverjum hreppi, er hefji undir-
búning á máli þessu, svo sem að
sækja um raforkuna til bæjar-
stjórnar Akureyrar, hlutast til
um að gerðar verði ráðstafanir
um útvegun á efni og að öðru
leyti allar þær ráðstafanir, sem
nauðsynlegar reynast til sem
fyrstrar úrlausnar á málinu.“
Hreppsnefndin kaus oddvita
sinn, Tryggva Jónsson sam-
kvæmt ályktuninni.
Hér er kafli í grein Tryggva,
þar sem frá því er skýrt, að
hugmyndin um virkjun Brim-
nesár hafi algjörlega verið lögð á
hilluna. Hinsvegar var það
einnig staðreynd að Laxárvirkj-
un átti enga orku aflögu til að
selja utan Akureyrar, fyrr en
nýja virkjunin kæmi í gagnið.
Á hinn bóginn jókst raf-
magnsþörf Dalvíkur hröðum
skrefum. Þá varð það einnig
ljóst, að gamla rafveitukerfið í
kauptúninu svo og innanhús-
lagnir voru alls ekki hæfar til að
taka við rafmagni eins og kröfur
tímans heimtuðu. Niðurstaðan
varð sú, að nauðsynlegt væri að
brúa bilið, þar til orka fengist
frá Akureyri, með því að kaupa
diesilvélasamstæðu, byggja nýtt
dreifikerfi í kauptúninu og
stofna sérstakt fyrirtæki, Raf-
veitu Dalvíkur.
Að þessu var unnið mest
sumarið 1947. Ráðinn var raf-
veitustjóri, Bjarni Th. Jónsson,
og sunnudaginn 14. des. kl. 17
voru vélarnar settar í gang. Og
kemur nú áframhald af grein
Tryggva óstytt:
Þótt Rafveita Dalvíkur væri
tekin til starfa með hreyfil-
stöð, var það ekkert lokatak-
mark í rafmagnsmálum hrepps-
ins, enda ýmsir bæir í hreppn-
um, sem ekki var hægt að láta í
té rafmagn frá þessu orkuveri.
Einnig kom það brátt í ljós, að
erfitt var að láta þetta fyrir-
tæki standa undir rekstri sínum,
eins og reynsla mun hafa sýnt
með flest rafmagnsorkuver, þar
sem olía er notuð sem aflgjafi,
enda var verð á raforkunni það
hátt, að mjög hamlaði eðlilegri
notkun hennar. Að vísu gat
veitan ekki fullnægt rafmagns-
þörfinni 1952 og 1953, en
rafmagnsverðið hafði einnig
nokkur áhrif til hömlunar.
Um og eftir 1950 er farið að
athuga um möguleika á að fá
lagða háspennulínuna frá Akur-
eyri, og þá í sambandi við
fyrirhugaða viðbótarvirkjun við
Laxá. Kom það þá brátt fram,
að háspennulínan til Dalvíkur
mundi fylgja eftir virkjunar-
framkvæmdum við Laxá.
Um haustið 1952 er Laxár-
virkjunin komin það á veg, að
málaleitanir hefjast milli Raf-
veitna ríkisins og hreppsnefnd-
ar Dalvíkurhrepps um að Raf-
magnsveiturnar kaupi eignir
Rafveitu Dalvíkur og starfræki
hana framvegis í sambandi við
orkuveitu frá Laxárvirkjun.
Sumarið 1953 er unnið við að
ljúka Laxárvirkjuninni og lagn-
ingu háspennulínu til Dalvíkur.
15. janúar 1953 hafði stjórn
Rafmagnsveitna ríkisins til-
kynnt hreppsnefnd, að viðkom-
andi ráðuneyti hefði heimilað
athugun á að Rafmagnsveitur
ríkisins keyptu og yfirtækju
rekstur á Rafveitu Dalvíkur.
Hreppsnefnd var því fylgjandi,
þar sem sýnilegt var að fram-
undan var stór lántaka fyrir
hreppinn í sambandi við teng-
ingu við orkuveituna frá Laxá,
einnig var ekki ástæða til að
ætla, að hreppsbúar nytu verri
kjara um rafmagn þótt veitan
væri rekin af Rafmagnsveitum
ríkisins í framtíðinni. Hrepps-
nefndin vann síðan að málinu
samkvæmt þessari stefnu.
Þegar til samninga kom,
óskaði hreppsnefndin ekki að
selja stöðvarhúsið og vélarnar
fyrir það verð, er til greina kom,
og varð ekki af samningum um
þær eignir. Hinsvegar samdist
um að Rafveiturnar keyptu allt
veitukerfi Rafveitu Dalvíkur
svo og alla mæla, fyrir samtals
312 þúsund krónur. Skyldu
Rafmagnsveiturnar taka við öll-
um rekstri Rafveitu Dalvíkur
þegar orkuveita frá Laxárvirkj-
un til Dalvíkur væri komin í
samband.
Samningurinn var undirrit-
aður 4. nóvember 1953. Rituðu
undir samninginn þeir, Jón
Stefánsson, oddviti Dalvíkur-
hrepps fyrir hönd hreppsins, og
Eiríkur Briem fyrir hönd Raf-
magnsveitna ríkisins. Sam-
kvæmt samningnum skyldi
hreppurinn annast rekstur Raf-
veitu Dalvíkur þar til orkuveit-
an frá Laxárvirkjuninni væri
komin í samband, en hún var þá
þegar að verða tilbúin.
Laugardaginn 21. nóvember
1953 kl. 19 voru vélar í
stöðvarhúsi Rafveitu Dalvíkur
stöðvaðar og rafmagni hleypt á
á dreifikerfið frá Laxárvirkjun-
inni.
Voru þá 10 ár liðin frá því, er
þingmenn Eyjafjarðarsýslu
fengu samþykkta þingsályktun-
artillögu sína á Alþingi um
heimild fyrir ríkisstjórnina til að
láta byggja orkuveitu frá Laxár-
virkjuninni til Dalvíkur.
Dalvík, 19. ágúst 1954.
NORÐURSLÓÐ - 7