Dagblaðið Vísir - DV - 10.06.2016, Blaðsíða 17

Helgarblað 10.–13. júní 2016 Umræða 17
Allt til ræktunar
og fullt af fíneríi
fyrir heimilið og bústaðinn
HÖFÐABAKKA 3 / 110 REYKJAVÍK / SÍMI 587 2222 / litlagardbudin.is / Við erum á Facebook
PLUSMINUS OPTIC
Smáralind
www.plusminus. is
Sumar
kaupauki
Sólgler
með öllum gleraugum
Index 1,5*
Sjóngler
um norrænu byggðirnar í Grænlandi
og landnámstilraunirnar í Vínlandi;
um allt þetta er skrifað af leiftrandi
greind, þekkingu og stílgáfu.
Frá austri til vesturs,
lengra og lengra
Jared Diamond skoðar að sjálfsögðu
víkingatímann í samhengi og fjall­
ar um alla þá útrás sem talin er hefj­
ast með árásinni á Lindisfarne 793.
Hann fer meðal annars yfir landnám
víkinga á norðurslóðaeyjum og eyja­
klösum og samfélög þeirra þar: Orkn­
eyjum, Hjaltlandseyjum, Færeyjum,
Íslandi, Grænlandi og Vínlandi og
rekur eiginlega þannig frá austri til
vesturs hversu erfiðleikar samfélag­
anna jukust eftir því sem vestar var
farið og þar með lengra frá heima­
löndunum. Eins og við vitum varð
ekkert úr landnámstilraunum á Vín­
landi, og byggðin dó sömuleiðis út
á Grænlandi eftir að hafa þrifist þar
í nokkrar aldir, þannig að Ísland var
vestasti og fjarlægasti staðurinn sem
landnámið lánaðist, þótt því hafi fylgt
miklu meiri erfiðleikar er til að myndi
byggðin á Orkneyjum gekk í gegnum.
Kaflinn um Ísland í bókinni Collapse
er í rauninni stórmerkilegur. Þar segir
meðal annars nokkurn veginn á þessa
leið: „Þegar fyrstu víkingalandnem­
arnir komu til Íslands voru eldfjöll
þess og heitu hverirnir framandi sýn,
og ólík öllu sem þeir þekktu frá Noregi
og Bretlandseyjum, en að öðru leyti
var landslagið kunnuglegt og upp­
örvandi. Næstum allar plönturnar
og fuglarnir til­
heyrðu þekktum
evrópskum tegund­
um. Láglendið var
að mestu þakið birki
og víðiskógum sem
var auðvelt að ryðja
fyrir haga. Á þannig
hreinsuðum svæð­
um, og á trjálaus­
um láglendissvæð­
um eins og mýrum
fundu landnáms­
menn safaríkt haga­
gras, mosa og ann­
an gróður sem var
kjörinn fyrir þann
búfénað sem þeir
höfðu áður haldið
í Noregi og á Bretlandseyjum. Jarð­
vegurinn var næringarríkur og sums
staðar allt að fimmtíu feta djúpur.
Þrátt fyrir jökultinda og staðsetningu
rétt sunnan við heimskautsbaug olli
Golfstraumurinn því að loft á láglendi
var nógu milt til að rækta mætti bygg
sunnan fjalla. Í vötnum, ám og sjón­
um í kring var krökkt af fiski og önd­
um og sjófugli sem aldrei hafði áður
verið veiddur og var því óhræddur, og
sama gilti um sel og rostunga í fjöru­
borðinu.“ (Collapse bls. 198)
Paradís sem blekkti augað
Með öðrum orðum: paradís. En allt
þetta mikla og græna land blekkti
augað. Þótt flest minnti á heimahag­
ana þá var ýmislegt erfiðara á Íslandi,
meðal annars styttri sumur og þar
með ræktartími en á suðlægari slóð­
um. En aðalógæfan tengdist samt
samsetningu jarðvegarins; hann var
ekki þéttur og harðger og leirkennd­
ur eins og landnámsmenn höfðu
átt að venjast austan hafs, heldur
laus í sér og léttur, aðallega vegna
blöndunar við eldfjallaösku sem
reglulega féll á landið. Og eins og
bókarhöfundur segir: Úr því að þessi
aska barst um allt land með vindum,
var hún nógu létt til að geta tekist á
loft að nýju. Landnámsmenn ruddu
og brenndu skóga, plægðu jarðveg­
inn og beittu á hann búfénaði, með
þeim árangri að strax á fyrstu áratug­
um tók gróðurlendið að fjúka upp í
stórum stíl, svo að frá umhverfis­
sjónarmiði er ekkert Evrópuland jafn
hart leikið af mannavöldum og Ís­
land; eftir fáar aldir voru þrír fjórðu
af öllu gróðurlendi horfnir, og nær
allir skógar sömuleiðis.
Örlög Íslendinga –
fjórir afgerandi þættir
Þetta er ógæfa Íslendinga og því
megum við ekki gleyma. Það er ekki
hægt að áfellast fyrstu kynslóðirnar í
landinu fyrir það sem gerðist því að
þeim voru með öllu framandi þau öfl
sem hér voru að verki; smám saman
fór þjóðin að reyna að laga sig að að­
stæðum og landsháttum, enda ekki
annað í boði ef menn vildu á annað
borð lifa af, en það var samt að mestu
leyti of seint; landspjöllin hafa enn
ekki verið bætt nema að litlum hluta.
Og í ljósi þess þá getur oft furð­
að mann af hve miklu skeytingar­
leysi menn gjarnan fjalla um íslensk
umhverfismál; stjórnmálamenn og
iðnaðarforkólfar tala um það sumir
að það sé ekkert mál að spæna upp
eða drekkja gróðurlendi, ef hafa má
upp úr þeirri iðju einhverja peninga.
Og jafnvel sumir bændur vilja þráast
við að reka fé í bithaga sem vitað er
að þola ekki ágang, og allra síst ef
á að vera von til að gróður sem eitt
sinn þakti þá snúi til baka. Auðvitað
ætti að setja um það ströng lög og
reglur að allir bithagar sem ekki væri
talið öruggt að þyldu ágang búfénað­
ar yrðu með öllu friðaðir fyrir slíku.
Að vísu er talið að kjöt sé vænna af
lambfé sem hefur nagað gróður á
fjöllum en því sem lifir á graslendi í
heimahögum, en þá verður bara svo
að vera; landið er okkur allt of dýr­
mætt, og við eigum því svo mikla
skuld að gjalda.
Jared Diamond telur fjóra þætti
hafa ráðið mestu um viðgang ný­
lendna skandinavísku víkinganna:
Hversu löng siglingaleiðin var frá
Evrópu, andstaða og árekstrar við
íbúa frá því fyrir víkingatímann,
hversu vel land hentaði til landbún­
aðar, og hversu viðkvæmt land var
fyrir umhverfisáhrifum. Í tveimur af
þessum atriðum var Ísland hagfellt:
Hingað var mun
styttri sigling en
til Grænlands og
Vínlands, og hér
voru ekki innfædd­
ir „skrælingjar“ að
kljást við. En það
var semsé hitt sem
var lakara.
Framfarir
eða hnignun
Í stórum dráttum þá voru fyrstu þús­
und árin eftir landnám Íslands fram­
faratímabil í okkar heimshluta. Í
Evrópu og seinna í Nýja heiminum
voru byggðar borgir og lagðir veg­
ir, það varð iðnbylting og gerðar voru
merkar uppgötvanir á sviði alls kyns
vísinda og tækni. En um þessi sömu
þúsund ár má jafnframt segja að flestu
hafi farið aftur á Íslandi. Ég hef stund­
um hugsað til þess að þegar afi minn
og nafni fæddist á fátækum bæ innst í
Ísafjarðardjúpi árið 1891, að þá höfðu
á þeim slóðum engar fram farir orðið
frá því á landnámsöld. Engar fram farir,
heldur eiginlega þvert á móti: Húsin
höfðu minnkað og orðið kaldari,
landshagir voru mun verri og erfiðara
með aðdrætti, fólkið hafði minnkað og
verkfærin orðið lélegri, og veðrið snar­
versnað. Á þessum slóðum á æsku­
árum afa míns voru enn engin merki
um þær framfarir sem í vændum
voru, með vélvæðingu, rafvæðingu,
þéttbýlis myndun, samgöngu­ og fjar­
skiptabyltingu, svo að eitthvað sé
nefnt. Þetta er rétt að hafa í huga til að
minnast þess hversu miklu grettistaki
síðustu kynslóðir hafa lyft, enda má
lesa í bókinni sem hér hefur verið gerð
að umtalsefni undrun yfir því velmeg­
andi samfélagi sem nú er á Íslandi.
Og það ætti jafnframt að minna okkur
sem nú lifum á að við ættum ekki að
þakka fyrir okkur með því að skemma
landið meira en gert hefur verið; fyrir
því höfum við enga afsökun.
Við vorum að tala um Collapse
eftir Jared Diamond. Lýsingar hans
á endalokum samfélaga eru ákaf­
lega áhrifaríkar, byggðar sumpart á
vísbendingum og kryddaðar miklu
innsæi. Þetta er bók sem allir ættu að
lesa. n
„Enda má lesa í
bókinni sem hér
hefur verið gerð að um-
talsefni undrun yfir því
velmegandi samfélagi
sem nú er á Íslandi.
Collapse „Allt
þetta er skrifað
af leiftrandi
greind, þekkingu
og stílgáfu.“