Dagblaðið Vísir - DV - 24.02.2017, Blaðsíða 47

Helgarblað 24.–27. febrúar 2017 Menning 39
og „annars konar staðreyndir“ (e. al-
ternative facts) hafa komið fram og
deilt er um sanngildi augljósra stað-
reynda. Af þessum sökum hefur verið
talað um stjórnmál eftir-sannleik-
ans (e. post-truth), það ástand þegar
hlutlægar staðreyndir virðast skipta
minna máli í mótun almennings-
álitsins heldur en það sem höfðar til
tilfinninga og persónulegra skoðana.
Finnst þér eitthvað í þetta hugtak
„eftir- sannleikur“ spunnið?
„Ég held að minnsta kosti að í því
sé fólgin lýsing á hlutum sem eru
mjög áberandi í samtímanum. Þetta
eru hlutir sem hafa svo sem alltaf
átt sér stað en eru sérstaklega áber-
andi núna, meðal annars vegna þess
hversu öflugir miðlarnir eru orðnir –
þeir eru hreinlega alls staðar. Miðl-
ar samtímans eru þess eðlis að þeir
eru nær óendanlega margradda. Eft-
ir sem áður hvílir á þeim sú skylda
að segja sannleikann, en margrödd-
unin og nálægðin valda því að það
verður hreinasti barnaleikur að setja
sannleikann stöðugt í uppnám. Til
þess þarf ekkert annað en snjall-
síma, aðgang að samfélagsmiðli og
tvo þumalputta. Þannig getur nánast
hver sem er leikið sér að sannleikan-
um eins og köttur að mús og varpað í
sífellu skugga efans á einfaldar stað-
reyndir.
Staðreyndir eru nefnilega alls ekk-
ert flókið mál. Hlutir gerast á tiltek-
inn hátt og sannleikur kemur til skjal-
anna þegar við förum að lýsa því sem
gerðist. Lýsingin er vissulega aldrei
endanleg, það er alltaf hægt að fara
út í meiri smáatriði, en engu að síður
hljótum við að greina á milli sannra og
ósannra lýsinga á því sem gerðist – og
erum alltaf að því, daginn út og inn.
Annars væri tilveran tóm vitleysa!
Þegar okkur líður eins og það sem
er að eiga sér stað á sviði stjórnmál-
anna um þessar mundir sé eins og
absúrd leikrit þá er auðvitað margt til
í því. En engu að síður er fáránleikinn
sem hér er á ferð óneitanlega kunn-
uglegur. Við könnumst til dæmis öll
við það hvernig börn – eða unglingar
eða bara hver sem er – þræta fyrir að
hafa gert eitthvað sem þau augljós-
lega gerðu. En þessa dagana horfum
við upp á þrætur af þessum toga með-
al helstu valdamanna mannlegs sam-
félags. Við fáum nær daglega frétt-
ir af staðhæfingum sem eru á borð
við það þegar einhver sér hvítan fugl
fljúga hjá og staðhæfir svo: „Þetta var
svartur fugl!“ Vandinn er náttúrlega
sá að það er illmögulegt að eiga orða-
stað við fólk sem heldur fram hlutum
sem eru algjörlega út í hött.
Vissulega er það svo að sannleik-
urinn er alltaf bitbein og einmitt þess
vegna er hægt að nota umgengnina
við hann sem valdatæki. Að einhverju
leyti tala fulltrúar núverandi Banda-
ríkjastjórnar eins og frummenn eða
hrekkjusvín í grunnskóla. „Hverju
ætlar þú að trúa, eigin augum eða því
sem ég segi?“ spyrja þeir og munda
kylfuna. Þetta er máttur hins sterka í
sinni nöktustu mynd. Það sem við höf-
um fyrir augunum er því einhvers kon-
ar ruddaveldi. Kjarninn í því sem hér
er að gerast snertir sjálft réttlætið. Ég
held að eitt af því sem mannlegri hugs-
andi vitundarveru þykir hvað verst
er að mega ekki trúa því sem hún sér
og skynjar og blasir við henni. Í því er
fólgið gríðarlegt óréttlæti. Þar með er
að vísu ekki sagt að mannveran eigi að
fá að hafa skoðanir sínar í friði. Í því að
hafa skoðanir felst sú ábyrgð að geta
lagt skoðanirnar fram í skipulegri og
vel meinandi rökræðu og hafa sjálfs-
traust til að endurskoða þær ef þær
reynast ekki vel ígrundaðar. En þessu
tvennu, hreinni og beinni skynjun
staðreynda annars vegar og skoðun-
um hins vegar, er oft ruglað saman
og látið í veðri vaka að það sé hægt að
deila um augljósar staðreyndir – enda
séu þær ekkert annað en skoðanir.“
Veruleiki sundurskorinn af tístum
Þú virðist svartsýnn á möguleika sam-
félagsmiðla til að vera vettvangur
gagnlegrar pólitískrar umræðu. Held-
ur þú að þeir hafi haft raunveruleg
áhrif á stjórnmálin í heiminum?
„Tvímælalaust – færðu þeir okkur
ekki Donald Trump? Ein ástæða þess
að hann vann forsetakosningarnar
er að það skiptir ekki lengur höfuð-
máli að orð manns myndi skiljan-
lega heild, heldur er einfaldlega nóg
að segja nógu margt þannig að allir
fái einhvern tímann að heyra það
sem þeir vilja heyra. Þú getur því
kosið Trump vegna þess að hann
segist ætla að reisa við kolaiðnaðinn í
Vestur- Virginíu þótt þú viljir ekki loka
á innflytjendur, þú getur kosið hann
því þú ert á móti alþjóðlegum við-
skiptasamningum þótt þú sért ekki á
móti fóstureyðingum.
Með samfélagsmiðlunum tókst
honum að spila á þetta og búa stöðugt
til nýjar „stórfréttir“ sem snerust þó
ekki um neitt annað en að „Trump segi
þetta“ eða „Trump segi hitt“. Smám
saman tókst honum því, óneitanlega
á mótsagnarkenndan hátt, að skapa
sér þá áru – sem íslenskir stjórnmála-
menn hafa reyndar iðulega haft í há-
vegum – að hann „segi hlutina hreint
út“. Þegar einhver er kominn með þá
áru verður bersýnilega sú eðlisbreyting
að það hættir að skipta máli nákvæm-
lega hvað hann segir. Fólk ákveður að
kjósa hann í fyrsta lagi vegna þess að
hann segir hlutina hreint út og í öðru
lagi vegna þess að hann segir ýmis-
legt sem því líkar ágætlega – svo segir
hann reyndar margt annað sem það er
í raun ekki hrifið af en tekur ekki eftir
eða tekur ekki mark á.
Þetta er ný tegund af stjórnmálum
sem færir okkur heim sanninn um það
hversu gallaðir fjölmiðlar dagsins í
dag eru – þeir elta uppi það sem menn
segja en ná aldrei að miðla neinni
heildarsýn. Fjölmiðlum til varnar má
auðvitað segja að þetta verkefni verð-
ur stöðugt erfiðara vegna þess hversu
sundurskorinn veruleikinn er með
öllum sínum tístum, skotum sem við
fáum á okkur en eru ekkert annað og
meira en innantómar staðhæfingar.
Það er hreinlega ekki hægt að hugsa
í slíku ástandi, hugsun krefst tíma,
íhugunar og nærveru sem okkur er
ekki gefinn kostur á.“
Þurfum meiri hugsun
og færri skoðanir
Ein þeirra hugmynda sem þú fjallar
hvað mest um í Eitthvað annað er lýð-
ræðið. Að mörgu leyti virðast lýðræðis-
sinnar vera í varnarbaráttu um þessar
mundir og stjórnmálamenn sem virða
leikreglur lýðræðisins að vettugi eru
að sækja í sig veðrið á Vesturlöndum,
til dæmis í Póllandi, Ungverjalandi og
Bandaríkjunum. Af hverju telur þú að
lýðræði sé ennþá sú hugsjón sem við
getum helst sameinast um og ættum
að stefna að á 21. öldinni?
„Vissulega má lýðræðið að mörgu
leyti muna fífil sinn fegri. Ýmsir heim-
spekingar að fornu og nýju hafa bent
á að lýðræðinu sé alltaf hætt við að
steypast yfir í skrílræði og þaðan yfir
í harðstjórn, og ekki verður annað
séð um þessar mundir en að þessar
aðvaranir hafi mikið til síns máls. En
ég er engu að síður þeirrar skoðunar
að lýðræðið sé eina bjargræðið sem
okkur býðst. Það þýðir þó ekki að
við þurfum ekki að hafa fyrir hlutun-
um, þvert á móti: við sem búum í lýð-
ræðissamfélagi þurfum að sinna lýð-
ræðinu, hugsa um það og láta efndir
fylgja orðum. Lýðræði á að vera annað
og meira en einhver þrautskipulögð
tilraun þeirra sem ásælast völd til að
fá fólk til að gera hinar ýmsu hunda-
kúnstir og merkja x við einn frekar
en annan. Tæknin hefur tekið slíkum
framförum – ef svo má að orði komast
– að það verður æ auðveldara að
stjórna því hvernig fólk
hugsar og þar af leiðandi
hvernig það hegðar sér í
kjörklefanum.
Lýðræðið útheimtir
auðvitað fyrst og fremst
sjálfstæða og gagnrýna
hugsun, raunverulega
hugsun af hálfu okk-
ar allra, okkar sem eig-
um að vera valdhaf-
arnir í samfélaginu. Við
verðum að skilja ábyrgð
okkar, til dæmis sam-
bandið milli ákvarð-
ana manns sem kjós-
anda og þess ástands
sem maður býr við í
samfélaginu. Lýðræðið
er verkefni sem við erum ekki búin
að fullvinna og þeirri spurningu hef-
ur eflaust ekki verið svarað endan-
lega hvað lýðræði er. Það má raunar
halda því fram með ágætum rökum
að raunverulegu lýðræði hafi aldrei
verið komið á, það er lýðræði þar sem
allir hafa ekki bara kosningarétt held-
ur raunveruleg áhrif á stjórn ríkisins
sem þeim er ætlað að vera valdhafar
í. Lýðræðið þarf að teygja anga sína
mun víðar í samfélaginu en nú tíðk-
ast, fólk þarf að venjast því að hugsa
og starfa lýðræðislega og taka þátt í
lýðræðislegum ákvörðunum á ýms-
um stigum þjóðfélagsins.
Það er full ástæða til að vera með-
vituð um að lýðræðið er ekki stöðugt
og óhagganlegt ástand heldur ákaf-
lega brothætt og viðkvæmt blóm sem
þarf stöðugt að huga að, rétt eins og
við þurfum stöðugt að halda sjálfum
okkur við, afla næringar, fá svefn og
svo framvegis. Við þurfum stöðugt
að sinna sjálfum okkur og sama gildir
um lýðræðið – það þarf að hugsa um
það eins og maður hugsar um sína
nánustu. En það er auðvitað fyrir-
hafnarminna að láta öðrum lýðræðið
eftir – það er þægilegt að vera ósjálf-
ráða eins og Immanuel Kant talaði
um á 18. öldinni.
Okkur er tamt að gefast upp á því
tilstandi sem fylgir því að standa á
eigin fótum, okkur þykir ósköp þægi-
legt að fá fólk í það að taka ákvarð-
anir fyrir okkur. Þetta verðum við að
hugsa upp á nýtt. Að koma á raun-
verulegu lýðræði er algjörlega við-
ráðanlegt verkefni, en við höfum af
einhverjum ástæðum gert fullmikið
úr því – okkur hefur verið talin trú
um að það sé okkur ofvaxið. Fyrsta
skrefið gæti verið í því fólgið að hugsa
meira og láta vera að eyða dögunum í
að hafa skoðanir á öllu – skyndiskoð-
anir á hverju því sem miðlarnir skjóta
á okkur. Málið er að sú stund virðist
vera að renna upp þar sem við þurf-
um að hrökkva eða stökkva varðandi
lýðræðið, ákveða hvort það eigi sér
einhverja framtíð.“
Í átt að raunverulegu lýðræði
Ef lýðræðið er er stöðugt verkefni og
ekki enn (og jafnvel aldrei) fullkom-
lega skilgreint, þá hlýtur að liggja beint
við spyrja hvernig þú telur að íslenskt
samfélag eigi að stefna að lýðræðinu?
„Við þurfum að efla og fjölga leið-
um almennings í landinu til
hafa áhrif á það hvert þjóð-
félagið stefnir. Við þurfum
að færa valdið nær fólkinu
og vinna gegn spillingu og
áhrifum peningavaldsins
á samfélagið. Lýðræðislegt
samfélag er samfélag allra,
samfélag sem þjónar öll-
um, og lýtur hagsmunum
heildarinnar. Þetta mark-
mið næst hins vegar ekki
nema fólk taki völdin í eig-
in hendur. Ég held reynd-
ar að nú sé hafin óstöðv-
andi þróun í þessa átt og
er mjög bjartsýnn á að
við munum rata rétta
leið. Hér á Íslandi höfum
við vissulega verið býsna
lengi að vinna úr hruninu
og segja má að það gangi
hægt, en þetta stefnir allt
í rétta átt og ég held að
stjórnmálamenn viti það.
Stjórnmál 21. aldarinn-
ar verða öðruvísi en þau
sem tíðkuðust undir lok 20. aldarinn-
ar. Þrátt fyrir allar þær blikur sem eru
á lofti í heimsmálunum hef ég trú á að
okkur hér, á Íslandi og víðar í Evrópu
og jafnvel um allan heim, takist að
móta og iðka þessi nýju stjórnmál.“
Þú segist vera bjartsýnn á þróun-
ina hér á landi, að við séum að stefna
í lýðræðisátt. Hvaða teikn sérðu á lofti
um slíkar breytingar?
„Ég held að þær miklu breytingar
sem hafa orðið á flokkakerfinu í ís-
lenskum stjórnmálum séu merki um
að slík þróun sé að eiga sér stað. Nýju
flokkarnir, hvað sem annars má um
þá segja, boða flestir ný vinnubrögð
og ég held að það þýði á endanum,
þegar upp er staðið, að til standi að
breyta þjóðskipulaginu í þá átt að við
fáum virkara lýðræði – alvöru, róttækt
lýðræði.“ n
Náttúran í ljósaskiptunum
Tíu heimspekingar velta fyrir sér
sambandi manns og náttúru út frá
vestrænni og austrænni hugsun.
Björn Þorsteinsson ritstýrir.
Eitthvað annað Safn texta og
ritgerða eftir Björn Þorsteinsson
kom út undir lok síðasta árs.