Morgunblaðið - 23.03.2017, Blaðsíða 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. MARS 2017
Smiðjuvegi 4C | 200 Kópavogur | Sími 587 2202 | hagblikk@hagblikk.is | hagblikk.is
HAGBLIKK
Álþakrennur
& niðurföll
Þakrennurnar eru frá GRÖVIK VERK í Noregi
Þær eru einfaldar í uppsetningu
HAGBLIKK
Ryðga ekki
Brotna ekki
Litir á lager:
Svart, hvítt, ólitað, rautt
silfurgrátt og dökkgrátt
N Ý F O R M
h ú s g a g n a v e r s l u n
Komið og skoðið úrvalið
Strandgötu 24 | 220 Hafnarfjörður | Sími 565 4100 | nyform.is
Klassísk gæða húsgögn
á góðu verði
Opið virka dag
a
11-18
laugardaga
11-15
Við Íslendingar höfum löngum
skilgreint okkur sem bókaþjóð og
mikilvægi útgáfu og lesturs bóka
hér á landi hefur síst minnkað
með árunum. En því miður hefur
þróunin verið öfug þegar kemur
að prentun bóka á Íslandi.
Samkvæmt upplýsingum frá
Bókasambandi Íslands hefur bóka-
prentun innanlands dregist saman
um 7% frá síðasta ári og nú er
rétt rúmlega helmingur útgefinna
bóka á Íslandi prentaður erlendis.
Þetta sýnir að
krónur og aurar eru
ennþá það helsta sem
horft er til þegar
prentstaður er valinn.
Það er vissulega eðli-
legt, en það er svo
margt fleira sem get-
ur verið mikilvægt að
horfa til við þá
ákvörðun.
Umhverfismál eru
gríðarmikilvægur
þáttur í öllum
framleiðslugreinum í
dag. Það á ekki síst
við greinar sem byggjast á líf-
rænni framleiðslu og efnanotkun.
Prentun, þar á meðal bóka-
prentun, er þar ekki undanskilin.
Áhrif á umhverfið
skipta miklu máli
Hjá Odda hefur áratugum sam-
an verið lögð mikil áhersla á að
ganga eins vel fram gagnvart um-
hverfinu og mögulegt er. Allt efni
sem fellur til hliðar í framleiðsl-
unni er endurunnið og pappírinn
kemur frá nytjaskógum í Skandin-
avíu þar sem fleiri trjám er plant-
að en höggvin eru. Þannig viljum
við tryggja eins og okkur er unnt
að framleiðsluvörurnar verði til
eins lítils skaða fyrir umhverfið og
mögulegt er.
En fleira kemur til. Í ljósi auk-
innar áherslu á umhverfis- og
loftslagsmál í kjölfar Parísarráð-
stefnunnar í lok árs 2015 fengum
við óháða aðila til að reikna kol-
efnisspor nokkurra af lykilfram-
leiðsluvörum okkar. Þar kom til
dæmis í ljós að bók sem prentuð
er hjá algengum keppinautum er-
lendis hefur allt að 352 prósentum
hærra kolefnisspor en bók prent-
uð á Íslandi hjá Odda.
Hér hefur notkun íslenskrar
raforku frá endurnýjanlegum
orkugjöfum að sjálfsögðu mikil
áhrif, en jafnvel þar sem mun-
urinn á kolefnissporinu er lítill í
samanburði milli landa (t.d. í
Litháen og Svíþjóð) kemur í ljós
að þar verður raforkan sem nýtt
er að mjög stórum hluta til í
kjarnorkuverum, sem skapa ýms-
an umhverfisvanda að öðru leyti.
Þessi jákvæði munur á kolefn-
issporinu skapar forskot fyrir ís-
lensk prentfyrirtæki
og gefur höfundum og
útgefendum val þegar
kemur að ákvörðun.
Prentun innanlands
hefur því augljósa
kosti fram yfir prent-
un erlendis þegar litið
er til umhverfisáhrif-
anna – bækur prent-
aðar hjá Odda eru
grænni en þær sem
prentaðar eru í helstu
samkeppnislöndum.
Prentun á Íslandi er
skynsamlegur kostur
Hjá Odda reynum við að mæta
eins vel og okkur er unnt kröfum
um lægri prentkostnað en bendum
á að þegar litið er til víðari þátta
er hætta á að verið sé að horfa í
aurinn en kasta krónunni ef að-
eins er horft til beins kostnaðar.
Ríki heims hafa loks komið sér
saman um vænlegri áætlun um al-
vöru átak í umhverfis- og lofts-
lagsmálum en áður hefur sést. Sú
áætlun krefst þess að fyrirtæki og
einkaaðilar taki þátt og leggi sitt
af mörkum. Sem betur fer hafa
fjölmörg íslensk fyrirtæki tekið
fast á umhverfismálum, eins og
t.d. sést á yfirlýsingu rúmlega 100
fyrirtækja, Festu og Reykjavík-
urborgar um átak í loftslagsmál-
um sem undirritað var fyrir rúmu
ári síðan.
Til að slíkt samátak verði meira
en orðin tóm þurfum við öll að
leggja hönd á plóg af bestu getu
og nýta tækifærin þar sem þau
eru augljós og skýr.
Veljum betri umgengni við um-
hverfið. Veljum grænni bækur.
Eftir Kristján Geir Gunnarsson
Kristján Geir
Gunnarsson
Höfundur er framkvæmdastjóri sölu-
og markaðssviðs Odda. kgeir@oddi.is
» Þessi jákvæði munur
á kolefnisspori skap-
ar forskot fyrir íslensk
prentfyrirtæki og gefur
höfundum og útgefend-
um val þegar kemur að
ákvörðun um prentun.
Veljum grænni bækur
Í síðasta mánuði (10.
febrúar) birtist í Morg-
unblaðinu viðtal við
ungan fornleifafræðing
undir fyrirsögninni
„Ógerlegt að ákvarða
aldurinn með vissu“, og
undirfyrirsögnin var
„Engar aðferðir dugað
til að aldursgreina
manngerða hella“. Ef
rétt, er þetta dapurleg
frétt, því hellarnir eru vafalítið
mestu mannvirkin frá upphafstíma
landnáms. Hverjir voru þeir menn
sem grófu þessa hella og í hvaða til-
gangi? Fyrsta skrefið í leit að svari
við þessum spurningum er að ald-
ursgreina þá, en engar aðferðir duga
þar samkvæmt lokaniðurstöðu BA-
ritgerðar fornleifafræðingsins.
Kveikjan að ritgerðinni er vafalít-
ið erindi sem var flutt í fyrirlestra-
röð sem Miðaldastofa Háskóla Ís-
lands stóð fyrir veturinn 2013-2014
þar sem rætt var um landnám á Ís-
landi. Kristján Ahronsson, prófessor
í fornleifafræði á Bret-
landi, flutti þar erindi
um manngerða hella á
Íslandi. Hann færði rök
fyrir að sjá mætti
skyldleika hellanna við
svipuð mannvirki á
Bretlandi og Írlandi.
Fyrir aldarfjórðungi
vann hann tvö sumur
að rannsókn á hellun-
um, meðal annars að
aldursgreiningu á
Kverkarhelli skammt
frá Seljalandsfossi.
Niðurstaða hans var að hellirinn
væri frá um 800 e. Kr.
Tveir fornleifafræðingar höfnuðu
þessari niðurstöðu í viðtali í Morg-
unblaðinu daginn eftir fyrirlestur-
inn. Ég er þó ekki í vafa um að Krist-
ján var á réttri leið, en nokkuð
vantar á að hægt sé að treysta niður-
stöðunni og auka þarf nákvæmni
hennar því gjóskutímatalið, sem ald-
ursgreining Kristjáns byggðist á,
hvíldi þá á veikari grunni en það ger-
ir um þessar mundir. Það kallar nú
vart á nema nokkurra daga rann-
sókn til að finna aldurinn með
gjóskutímatalinu með 5 til 10 ára
óvissu, því nú má einnig vinna aðra
þætti rannsóknarinnar betur. En
þetta er ekki verkefni fyrir fornleifa-
fræðinga, heldur náttúruvísinda-
menn.
Hér er ég kominn að öðru mark-
miði þessarar greinar, en það er að
benda á að samkvæmt lögum er að-
eins fornleifafræðingum treyst fyrir
rannsóknum af þessu tagi, einnig í
mörgum mikilvægum verkefnum
sem krefjast þekkingar og reynslu
sem þeir búa sjaldan yfir. Í 36. grein
laga frá 2012 um menningarminjar
stendur:
„Sækja skal um leyfi til Minja-
stofnunar Íslands til allra fornleifa-
rannsókna sem hafa jarðrask í för
með sér. Stjórnandi slíkra rann-
sókna skal hafa tilskilda menntun í
fornleifafræði og uppfylla skilyrði
sem Minjastofnun Íslands setur fyr-
ir veitingu leyfa til fornleifarann-
sókna sem hafa jarðrask í för með
sér.“
Þessi lagagrein útilokar nátt-
úruvísindamenn frá því að sækja um
leyfi til rannsókna sem falla undir
þessi lög, þótt einkum þeir hafi
nauðsynlega fagþekkingu og að-
stöðu. Ég vil nefna helstu verkefnin
þar sem ég tel að þeir ættu að hafa
sama rétt til rannsókna og fornleifa-
fræðingar.
1. Sviðning gróðurs á landnáms-
jörðum. Sigurður Þórarinsson fann í
lóðréttum jarðvegssniðum við nokk-
ur af þeim eyðibýlum sem fram voru
grafin í norrænu fornleifarannsókn-
inni í Þjórsárdal 1939 1-2 sm þykkt
viðarkolalag sem myndaðist þegar
frumbýlingarnir brenndu skóg og
kjarr nærri bæjum sínum til að
rækta þar síðan tún. Af afstöðu
þessa kolalags til Landnámslagsins
má ráða að búseta hefur hafist í
Þjórsárdal eigi síðar en 880 e. Kr,
um svipað leyti og talið er að land-
nám hafi hafist á Íslandi! Allt fram á
þennan dag hefur enginn leitað að
viðarkolalögum nærri líklegum land-
námsbýlum.
2. Rannsókn frjósniða. Greina má
í fornum jarðlögum frjókorn og
greina þau til tegunda þeirra
plantna sem þau koma frá og fræð-
ast þannig um breytingar í gróð-
urfari á liðnum öldum. Þetta er að-
ferð sem Sigurður Þórarinsson
innleiddi á Íslandi eftir úrvinnslu í
Stokkhólmi á rannsóknargögnum
frá sumrinu 1939. Frjógreining er
tímafrek og krefst sérhæfðrar þekk-
ingar og rannsóknaraðstöðu og örfá-
ir íslenskir vísindamenn hafa sinnt
þessu að nokkru marki. Af þéttleika
frjóagna af birki í sniðum má fræð-
ast um útbreiðslu og hopun birki-
skóga.
3. Aldursgreining kolagrafa. Með
gjóskulagagreiningu tæki aðeins um
hálfan dag að aldursgreina hverja
kolagröf með 5-10 ára óvissu.
4. Aldursgreining fornra garða.
Árni Einarsson hefur kortlagt mikið
kerfi landamerkjagarða á NA-landi
frá fyrstu öldum búsetu á Íslandi.
Heildarlengd garðanna er um 700
km. Lítið er vitað um aldur þessara
garða. Ég tel að um aldursgreiningu
þeirra gildi það sama og sagt er hér
að ofan um tímasetningu kolagrafa.
5. Sótagnagreining. Örsmáar sót-
agnir úr reyk frá fornbýlum sigu
hægt til jarðar skammt frá bæjar-
stæðinu og varðveitast í jarðvegi þar
í árþúsundir. Sótagnirnar má greina
á sama hátt og frjókorn. Af afstöðu
sótagna sem dýpst liggja til þekktra
gjóskulaga má tímasetja upphaf bú-
setunnar, sennilega með um 10 ára
óvissu.
Ofangreindum fimm verkefna-
flokkum hefur sáralítið verið sinnt
fram til þessa vegna lagalegra fjötra
og þekking hins íslenska vísinda-
samfélags nýtist ekki sem skyldi til
að auka þekkingu okkar á athöfnum
og lífsskilyrðum á fyrstu öldum bú-
setu á Íslandi.
Aðeins Alþingi getur leyst þessa
fjötra.
Eftir Pál
Theodórsson » Það kallar nú vart
á nema nokkurra
daga rannsókn til að
finna aldurinn með
gjóskutímatalinu með
5 til 10 ára óvissu.
Páll Theodórsson
Höfundur er eðlisfræðingur,
vísindamaður emeritus, Raunvís-
indastofnun Háskólans. pth@hi.is
Er ógerlegt að ákvarða aldur manngerðra hella?