Freyr - 01.08.2005, Blaðsíða 9

VIÐTAL
Enn sjást leifar af járni sem Bjarni Runólfsson í Hólmi selflutti úr fjörunni og heim að Hólmi. Hér stend-
ur Jón við járnplötur sem hafa verið meitlaðar í sundur svo auðveldara reyndist að flytja þær.
og tók að sér að fylgja tunnun-
um eftir yfir ósinn, en sjaldan
var nema höfuð hans upp úr.
Hvar var svo slátrað í þetta
skipti?
Bændur sameinuðust um að
slátra á bæjum þar sem aðstaða
var best, einkum í Þykkvabæ og
Klaustri. Þrátt fyrir þessi úrræði
var tjón bænda í Sveitunum milli
sanda af völdum Kötlugossins
gífurlegt en opinber aðstoð
sáralítil. Um veturinn var kjötið
flutt á ís suður að Skaftárósi og
skipað þar út í Skaftfelling á ein-
mánuði um leið og komið var
með síld og mjöl til hjálpar í fóð-
urskortinum. Þá voru Skaftfell-
ingar búnir með mikilli sam-
stöðu að stofna samnefnt hluta-
félag, sem lét smíða skipið í
Kaupmannahöfn til flutninga
austur með söndunum frá Vík
austur í Öræfi.
Við Skaftárós var svo verslun-
arstaður Kaupfélags Skaftfell-
inga næstu tvo áratugina fyrir
nágrannasveitir. Leiðin þangað
ofan af Síðu og Landbroti lá hjá
túngarðinum í Seglbúðum. Ég
minnist síðustu ferðanna þang-
að með ullina á hestvögnum og
bílum, en nauðsynjavörur heim-
ilanna til baka.
Sláturféð varð hins vegar
áfram að reka til Víkur. Þó var
gerð tilraun með nokkra slátrun
í Seglbúðum 1933, sem tókst
vel að öðru leyti en þvf að salt-
kjötið var þá að falla í verði mið-
að við fryst kjöt. Þess vegna var
gripið til þess ráðs árið eftir að
reka sjö fjárrekstra úr þessum
sveitum á þann markað í
Reykjavík. Síðast var rekið til
Víkur 1935 og minnist ég þess
að morgni haustdags, þegar
hestvagnalestin kom heim með
slátrið þaðan, þar sem það var
ekki söluvara, en þetta var nær
100 km leið. Þá tók við mikil
lota að rista ristla og vefja
lundabagga, svíða hausa og
lappir og gera lifrarpylsu og
blóðmör, en blóðið var flutt í
brúsum. Þetta var mikið og kær-
komið búsflag.
Faðir minn byggði rafstöð
1926 til Ijósa, upphitunar og
eldunar. Hins vegar stóð ennþá
uppi gamalt hlóðaeldhús sem
hafði fylgt gömlum bæ sem var
notaður fram undir aldamótin
1900. ( þessu gamla eldhúsi
voru hlóðir og undirblástur.
Sláturpottarnir voru olfutunna
úr járni, sem var tekin í sundur í
miðju, sett á hlóðir og kynt und-
ir með taði. Slátrið var svo
geymt í sýrukeröldum í kjallara,
en eftir slátursuðuna var eldhús-
ið notað sem reykhús fyrir kjöt
af heimaslátruðu.
Árið 1936 urðu þær miklu
framfarir að Bjarni Runólfsson í
Hólmi byggði frystihús heima
hjá sér og í kjölfarið reisti Kaup-
félag Skaftfellinga lítið sláturhús
við það svo að ekki þurfti leng-
ur að reka sláturlömb til Víkur. í
Hólmi var slátrað til 1942, en þá
byggði Sláturfélag Suðurlands
nýtt og stærra sláturhús á
Klaustri.
Á Klaustri var þá einnig reist
ný rafstöð við vatn frá Systra-
vatni, en úr rörunum var einnig
tekið vatn á aðra túrbínu, sem
knúði frystivélina beint. Mun
það hafa verið nýlunda hérlend-
is. Faðir minn varð sláturhús-
stjóri á Klaustri eins og hann
hafði verið í Hólmi.
Bjarni í Hólmi átti sér merka
sögu?
Já, hann var einstakur maður,
bæði fyrir hugvit sitt og dugn-
að. Árið 1913 var hann til að-
stoðar við að reisa rafstöð í
Þykkvabæ hjá Helga Þórarins-
syni. Halldór Guðmundsson,
raffræðingur, bróðir Eyjólfs á
Hvoli í Mýrdal, hafði það verk
með höndum, en hann hafði
lært raffræði í Þýskalandi.
Bjarni lærði af honum að
annast viðhald á rafstöðinni.
Um 1920 byrjaði hann svo með
frumstæðum verkfærum að
smíða túrbínu og byggja rafstöð
í Hólmi. Efnið í túrbínuna sótti
hann í skipsflök við ströndina.
Hvernig bútaði hann niður járn-
ið?
Hann byrjaði með hamar og
meitil. Bjarni eignaðist fyrsta bíl-
inn á þessum slóðum, árið
1926. Honum var skipað upp i
fjöruna við Skaftárós, þar sem
Bjarni sest upp í hann og keyrir
um vegleysurnar heim að
Hólmi. Nú er það algjörlega
óskiljanlegt að hann skyldi kom-
ast þessa leið eftir sandi og
bleytum og öðrum torfærum.
En þetta tókst og eftir það var
farið að nota bílinn við uppskip-
un og aðra flutninga. Hann not-
aði líka bllinn þegar ísar voru á
haldi á veturna til að flytja
smíðajárn úr skipsflökunum.
Stundum selflutti hann það fyrst
heim undir bæ í Seglbúðum þar
sem enn sjást leifar af þeim
flutningi.
Kunnastur varð Bjarni fyrir
það að reisa rafstöðvar i flestum
sýslum landsins og smíða flestar
túrbínurnar i Hólmi. Sigfús H.
Vigfússon á Geirlandi á Síðu
reisti rafstöð í Seglbúðum árið
1926, en Bjarni smíðaði nýja
túrbinu í hana árið 1935. Eiríkur
Björnsson í Svínadal í Skaftár-
tungu var líka einn brautryðj-
andanna við rafvæðinguna.
Hann náði háum aldri, dó árið
1998, nær 98 ára.
Tækni i búskapnum?
Þegar ég man eftir mér voru
komnar heima tvær hestasláttu-
vélar, McCormick og Deering,
önnur var notuð á túnin en hin
á mýrina. Svo var líka komin
rakstrarvél.
Ég var ekki hár í loftinu þegar
faðir minn lét mig slá með
sláttuvél á engjunum. Það voru
þarna miklar áveituengjar sem
afi minn, Jón Þorkelsson, hafði
byrjað að gera um aldamótin,
eins og nágrannar hans í
Þykkvabæ og síðan fleiri. Með
því jókst heyfengurinn mjög
mikið fyrstu áratugina. Áfram
var þó haldið að heyja í flóðum
meðfram Grenlæk og Land-
brotsvötnum, þar sem stórvaxin
stör óx í hnédjúpu vatni eða
meira. Fram yfir 1920 rann
Skaftá þangað svo að jökulvatn-
ið jók sprettuna. Á næstu árum
fór farvegur Skaftár að breytast
og hún hafði útfall í Veiðiós.
Stórvaxnasta stararflóðið var
annars Hlaupatagl á Steinsmýri í
FREYR 08 2005
9