Freyr - 01.08.2005, Blaðsíða 12

SAUÐFJÁRRÆKT
Möguleg tengsl
erfðagalla við
sæðingahrúta
hér á landi
IEftir Oddnýju Steinu Valsdóttur og Jón
Viðar Jónmundsson
Hjá öllu búfé eru þekktir margvíslegir erfðagallar. Það
hefur lengi verið hald manna að tíðni erfðagalla væri
lág hjá íslensku búfé í samanburði við mörg ræktuð bú-
fjárkyn í nálægum löndum. Slíkt er vandalítið að skýra
sem áhrif af sérstakri ræktunarsögu íslensku búfjárkynj-
anna sem fyrr á öldum hafa gengið í gegnum ótrúlega
miklar þrengingar sem gætu hafa hreinsað stofninn af
slíkum göllum.
Hjá íslensku sauðfé eru þó
þekktir talsvert margir erfðagall-
ar og er gerð grein fyrir mörg-
um þeirra í lokaverkefni Oddnýj-
ar Steinu við Landbúnaðarhá-
skólann vorið 2005. ( þessari
grein er hins vegar ætlunin að
gera aðeins grein fyrir þeim
göllum sem vísbendingar eru
um að geti tengst þeim hrúta-
kosti sem notaður hefur verið í
sauðfjársæðingum hér á landi á
undanförnum árum.
Erfðagallar geta verið marg-
víslegir eða allt frá eiginleikum
sem virðast engin áhrif hafa á
lífslíkur einstaklingsins, sem gul
kjötfita virðist dæmi um, yfir f
það alvarlegar vanskapanir að
einstaklingurinn á sér ekki lífs
von.
Flestir svonefndir erfðagallar
erfast eftir þvf sem kallað er víkj-
andi erfðir. Þegar svo er þá er
einstaklingurinn sem gallann
sýnir það sem er kallað arf-
hreinn fyrir umræddum víkjandi
erfðavísi (með hefbundum
erfðavísatáknum oft táknað aa,
þar sem a er tákn fyrir viðkom-
andi erfðavísi). Þegar um þann-
ig erfðir er að ræða hefur ein-
staklingurinn erft gallann frá
báðum foreldrum en veikleikinn
liggur bæði í föður- og móður-
ættinni.
Annað atriði sem ástæða er
til að benda á er að margskonar
vanskapanir eru af völdum um-
hverfisáhrifa eða fósturskaða
hjá viðkomandi einstaklingi.
Þess vegna er mjög varasamt að
draga miklar ályktanir út frá ein-
stöku afmörkuðu tilviki eins og
stundum verður vart við. Erfða-
galli verður trauðla staðfestur
nema fram komi fleiri einstak-
lingar þar sem mögulegt er að
rekja upphaf eiginleikans á
grunni traustra ætternisupplýs-
inga til sameiginlegs forföður.
Betra ættarbókahald um ís-
lenskt sauðfé en flest erlend
sauðfjárkyn hefur gert mögu-
legt að staðfesta erfðagalla hér
á landi þrátt fyrir lága tíðni
þeirra í stofninum.
Þriðja atriðið sem rétt er að
nefna er sú staðhæfing að sæð-
ingar séu hættulegar vegna
þess að þær geti stuðlað að
mikill útbreiðslu erfðagalla.
Þessi hætta er vissulega fyrir
hendi en í þessu sambandi er í
raun réttara að snúa þessari
fullyrðingu við og segja að einn
af stóru kostum sæðinganna sé
að hin mikla og víðtæka notkun
einstaklinganna geri mögulegt
að greina fljótt erfðagalla sem í
lokuðum hjörðum hefðu getað
legið duldir þar til þeir blossuðu
upp einum til tveimum áratug-
um eftir notkun kynbótagripsins
sem flutti gallann í hjörðina.
Snúum okkur þá að þeim
erfðagöllum sem virðast geta
tengst hrútakosti sem verið hef-
ur í notkun á sæðingastöðvun-
um.
Kjötgula eða gul fita á kjöti er
erfðagalli sem er þekktur hjá
sauðfé víða um heim en fyrst
staðfest af Páli Zophoníassyni
sem vfkjandi erfðagalli hjá ís-
lensku sauðfé fyrir meira en sjö
áratugum. Við fjárskiptin fyrir
og um miðja síðustu öld virðist
gallinn hafa breiðst eitthvað út
vegna þess að hann mun hafa
blundað í sölubúum á þeim
tíma, aðallega á Vestfjörðum.
Þekktust var talsverð útbreiðsla
eftir þau fjárskipti í Borgarfirði
sem m.a. hafði mikil varanleg
áhrif í kollótta fénu á Hesti.
Þannig komst erfðavísirinn í féð
á Hesti og virðist sem aldrei hafi
fullkomlega tekist að útrýma
honum þaðan þó að hann komi
þar ekki fram nema með ára-
tuga millibili. Duldum erfðagöll-
um verður hins vegar aldrei út-
rýmt með vissu á meðan erfða-
visirinn er ekki þekktur þannig
að hann megi greina með arf-
gerðargreiningu. Þekktasta
dæmi af sæðingahrútum sem
hafa borið þennan erfðagalla er
Hrauni 68-854 frá Kílhrauni
sem notaður var í nokkur ár í
sæðingum á Suðurlandi og
skaut gallinn allvíða upp kollin-
um á næstu árum í kjölfar notk-
unar hans. Þá var grunur um að
Randver 76-948, sem fæddur
var á Gilsbakka og notaður
einn vetur í sæðingum á Suður-
landi bæri gallann og var hann
felldur af þeirri ástæðu. Til
gamans má benda á það að
nær allir hyrndir sæðingahrútar
á stöðvunum í dag rekja ættir
til þessara hrúta beggja, þó að
fullyrða megi að hjá þeim
blundi gallinn ekki. Nýverið
kom fram sterkur grunur um að
Náli 98-870 frá Hesti hafi verið
arfberi fyrir þennan eiginleika.
Á það hafa að vísu ekki verið
færðar fullar sönnur vegna þess
að þessi eiginleiki virðist í dag
vera orðinn mjög fátíður hjá ís-
lensku sauðfé. Þeim sem eiga
úrvalshrúta undan Nála er ekki
hægt að gefa neitt annað ráð
til þess að geta hreinsað slíka
hrúta af grun en að nota þá
sem fyrst á nokkrar dætra sinna
en við slíka pörun eru meira en
10% líkur á að fram komi lamb
með kjötgulu sé hrúturinn arf-
blendinn arfberi. Með nokkrum
þannig afkvæmum á því að fást
nothæf prófun fyrir viðkomandi
hrút. Síðasta tilvikið sem tengist
sæðingunum var, eins og sumir
þekkja, haustið 2003 þegar
tekinn var á stöð hrúturinn Ós
02-905 frá Hesti. Ákveðið var
að hætta notkun hans eftir að
grunur vaknaði um þennan
galla.
Bógkreppa er annar erfðagalli
sem tengist notkun ákveðinna
sæðingahrúta og hefur gert
miklar skráveifur í ræktunar-
starfi á nokkrum stöðum hér á
landi á síðustu rúmum tveimum
áratugum. Þessi erfðagalli fékk
talsverða útbreiðslu, aðallega á
Suðurlandi við notkun á Hyl 75-
947 frá Berghyl. Fullljóst var að
gallinn eins og hann erfðist frá
honum stjórnaðist alveg af ein-
földum víkjandi erfðavísi. Á ára-
tugnum eftir notkun Hyls kom
þessi galli fram á mörgum
þekktustu ræktunarbúum á
Suðurlandi í kjölfar á notkun úr-
valshrúta undan Hyl. Allir
brugðust við til að útrýma gall-
anum en eins og með dulinn
erfðaþátt, sem fengið hefur
nokkra útbreiðslu, kemur hann
til með að blunda lengi í fjár-
stofninum. Stakkur 79-975 frá
Berghyl var sammæðra Hyl og
var hrútur sem var mikið notað-
ur I sæðingum um árabil og
hafði áhrif um allt land. Fullyrða
má að frá honum erfðist ekki
bógkreppa sem einfaldur víkj-
andi erfðagalli. Hins vegar virð-
ist mega finna nokkur dæmi
þess að rekja megi þennan galla
til afkomenda hans, eins og eig-
inleikinn hafi á einhvern hátt
FREYR 08 2005