Morgunblaðið - Sunnudagur - 05.08.2018, Blaðsíða 16

V
ið byrjum á að fá okkur kaffi,“
segir Jarmíla og hellir sjóðheitu
kaffinu í bollana þar sem við sitj-
um á hlýlegu heimili hennar í
Hafnarfirði. Blaðamanni þykir
hún búin að hafa heldur mikið fyrir honum
með nýbökuðu brauði, köku og heimagerðri
sultu, en Jarmíla fullvissar hann um að svo sé
ekki.
Jarmíla hefur búið í Hafnarfirði frá árinu
2006 en fram að því hafði hún búið í Reykjavík
ásamt eiginmanni sínum, Gunnlaugi Björns-
syni, sem nú er látinn. Hún segir að sér hafi
ekki litist sérlega vel á það til að byrja með að
flytja í Hafnarfjörð en þegar þau hjónin fóru
að skoða húsið hafi útsýnið haft sitt að segja.
„Gunnlaugur var alinn upp nálægt sjónum
og af æskuheimilinu var útsýni yfir sjóinn. Svo
þegar við komum hingað að skoða húsið sagð-
ist Gunnlaugur nú ekki sjá voðalega vel en
hann sæi út á sjóinn og höfnina. Þá vissi ég að
ég ætti eftir að flytja hingað. Gunnlaugur náði
því miður bara að njóta þess að búa hér í einn
mánuð því hann lést eftir að hafa fengið heila-
blóðfall aðeins mánuði eftir að við fluttum inn.“
Þau hjónin höfðu þá verið gift í fimmtíu og eitt
ár, en þau kynntust árið 1954, þegar Jarmíla
kom hingað til lands frá Þýskalandi til að vinna
sem au pair á heimili í Reykjavík.
Stríðsótti og martraðir
Jarmíla fæddist í Þýskalandi 13. ágúst árið
1937, átta árum áður en seinni heimsstyrjöld-
inni lauk í Evrópu með uppgjöf Þjóðverja. Hún
bjó ásamt fjölskyldu sinni í Hamborg, í út-
hverfi sem hún segir hafa verið í svipaðri fjar-
lægð frá borginni og er nú frá heimili hennar í
Hafnarfirði inn í miðbæ Reykjavíkur.
Hamborg fór illa út úr loftárásum í stríðinu
en úthverfið þar sem Jarmíla bjó slapp þokka-
lega að hennar sögn; að minnsta kosti gatan
þar sem hún bjó.
Í lok júlí árið 1943 voru gerðar gríðarlegar
loftárásir á Hamborg þar sem talið er að um
42.600 almennir borgarar hafi látið lífið og
37.000 særst. Jarmíla man vel eftir þessum
tíma. „Þetta var hryllingur alveg. Ég man að
ég var alltaf uppi á háalofti þar sem ég stóð í
stiganum til að sjá út um gluggann. Og það var
allt rautt. Allt eldrautt. Eldur um allt. Þetta
var ekki mjög langt frá okkur. Kannski í tutt-
ugu mínútna göngufjarlægð. Þar byrjaði það
og fór þaðan alla leið inn í Hamborg.“
Jarmíla þagnar og fær sér sopa af kaffinu.
„Ég fékk sömu martröðina í mörg, mörg ár.
Og í mörg ár eftir að ég kom hingað til Íslands.
Mig dreymdi alltaf sama drauminn. Ég er
niðri í kjallara og heyri drunurnar í sprengju-
flugvélunum sem voru að fljúga til Berlínar.
Þegar þær komu til baka aftur var ég svo
hrædd um að þær myndu kasta niður restinni
af sprengjunum. Og þær myndu lenda á hús-
inu okkar. En þá vaknaði ég alltaf. Áður en
vélarnar fóru yfir hjá okkur aftur í vesturátt.“
Barnæskan einkenndist af stríðsótta og ótta
við það hvað myndi verða. Og Jarmíla segir að
þótt húsið hennar hafi sloppið við að verða fyr-
ir sprengju hafi þó sprengjur fallið í götunni
sem hún bjó í.
„Hræðslan var svo mikil,“ segir Jarmíla, „og
hún vofði alltaf yfir manni. Á hverri einustu
nóttu. Maður fór aldrei í náttföt. Maður var
alltaf klæddur og tilbúinn að hlaupa niður í
kjallara. Tvisvar fórum við í neðanjarðarbyrgi.
Annars niður í kjallara.“
Það hnussar í Jarmílu þegar blaðamaður
spyr hvort kjallarinn hafi þá verið öruggt
skjól. „Ekki held ég það nú,“ segir hún. „Við
bjuggum í raðhúsi með fjórum íbúðum og það
var búið að brjóta niður gat á milli íbúðanna í
raðhúsinu. Það er að segja; niðri í kjöllurum
íbúðanna, svo við gætum farið úr einum kjall-
ara í næsta ef það skyldi nú falla sprengja á
húsið þannig að maður kæmist ekki hefð-
bundna leið upp úr kjallaranum.“ Hún bætir
við að það hefði samt haft lítið að segja. Ef
sprengja hefði fallið á húsið hefði það hvort eð
er verið þeirra síðasta. „Maður sá nú bara hol-
urnar í jörðinni sem sprengjurnar skildu eftir
sig,“ segir hún og hristir höfuðið.
Jarmíla segir móður sína hafa haft það hlut-
verk að fara upp á þak ef ske kynni að það félli
sprengjubrot á húsið og það kviknaði í.
„Mamma var tilbúin að slökkva eldinn. Og hún
var með ungbarn í þessum aðstæðum ... Svo
hljóp mamma aftur niður í kjallara og ég heyri
ennþá fótatakið hennar koma niður stigann,“
segir Jarmíla og þagnar stundarkorn. Yngsta
systir hennar var aðeins nokkurra mánaða
gömul en auk þess átti Jarmíla tvær eldri
systur. Fjölskylduna sakaði þó ekki.
Faðir Jarmílu var sautján ára þegar hann
var sendur til að berjast í fyrri heimsstyrjöld-
inni en slapp við að fara í seinna stríðið vegna
sjúkdóms sem hann var með, Becker’s muscul-
ar dystrophy, eða vöðvarýrnun í fótum. Hann
vann á næturvöktum hjá ritsímanum en Jar-
míla segist ekki vita hvað starfið fól í sér. „Við
systurnar fengum ekki að vita nánar um það.
En mamma var alltaf hrædd þegar hann skil-
aði sér ekki heim á réttum tíma á morgnana.
Hann hlustaði á BBC í vinnunni og ef hann
kom ekki heim á réttum tíma óttaðist mamma
að eitthvað hefði komið fyrir. Hann hefði verið
tekinn til fanga. Einhver í næsta herbergi
hefði kannski opnað inn til hans og heyrt að
hann væri að hlusta á BBC, sem var bannað.“
Jarmíla segir foreldra sína ekki hafa verið
nasista. „Pabbi og mamma voru bæði á móti
Hitler og þessu öllu saman.“
Var þetta ekki erfiður tími fyrir þá Þjóð-
verja sem aðhylltust ekki nasismann?
„Jú, það var alveg hræðilegt. Mamma til
dæmis sagði einhvern tíma við konu sem bjó í
götunni að Hitler væri lygari, eða eitthvað
álíka. Svo fór mamma heim og hugsaði þá, Guð
almáttugur, hvað ef hún segir nú frá þessu. Ef
hún kærir mig ... Hvað verður þá? Svo hún fór
aftur til nágrannakonunnar og bað hana um að
þegja yfir því sem þeim hafði farið á milli. Og
þá fór konan að gráta yfir því að mamma
skyldi hafa talað illa um Hitler sinn.“ Það
hnussar í Jarmílu. „Hugsaðu þér. Fólk var
bara alveg ga-ga.“
Nágrannakonan stóð þó við það að þegja yf-
ir þessu og móðir Jarmílu lenti ekki í vandræð-
um en tilfinningin eftir á segir Jarmíla að hafi
verið vond. Og þetta sýni hvað fólk lifði í mikl-
um ótta. „Fólk varð að gera eins og því var
sagt. Það þurfti til dæmis að flagga á
ákveðnum dögum,“ segir Jarmíla. „Svo þurfti
maður að ganga í hús með bauk og safna pen-
ingum. Við þurftum líka að safna járnarusli og
þess háttar, sem var sjálfsagt notað til að búa
til sprengjur.“
Það hefur auðvitað enginn þorað að vera
með mótþróa?
„Nei. Það fór nú illa fyrir þessum eina sem
reyndi það. Honum Stauffenberg,“ segir Jar-
míla og á þar við Claus von Stauffenberg, sem
reyndi að drepa Hitler með sprengju 20. júlí
1944. Morðtilraunin mistókst og von Stauffen-
berg var tekinn af lífi fyrir vikið. Stór kafli
mannkynssögunnar hefði svo sannarlega verið
öðruvísi en raunin varð hefði honum tekist ætl-
unarverk sitt.
Seinni heimsstyrjöldinni lauk í Evrópu með
uppgjöf Þjóðverja 8. maí 1945 og Jarmíla segir
að það hafi auðvitað verið gleðilegt en þó hafi
það einnig verið erfitt. „Þá var fyrst erfitt að
lifa því það var enginn matur til.“ Talið er að
hundruð þúsunda Þjóðverja hafi dáið úr hung-
ursneyð eða úr sjúkdómum af hennar völdum.
„Það var ekki heldur neinn hiti og engin kol.
Fólk fór að hamstra og stela kolum af járn-
brautarvögnunum,“ segir Jarmíla.
„Og við börnin .... Við höfum verið kölluð
gleymdu börnin,“ segir hún og þagnar.
Félagsfræðingurinn Christa Müller hefur
sagt að það sé einkennandi fyrir kynslóðina
sem hefur verið kölluð stríðsbörn að enginn
hafi veitt henni athygli fyrr en í kringum 1990,
hvorki í vísindalegum rannsóknum né af al-
menningi. Þá hefur verið sagt að það sé ljóst
að þótt börnin sem fæddust milli 1930 og 1945
hafi verið of ung fyrir beina þátttöku í stríðinu
hafi þau þó verið nógu gömul til að upplifa
hungur, brottrekstur, sprengjuárásir og ótta
við dauðann. Þau hafi upplifað það að missa
fjölskyldumeðlimi og aðskilnað frá þeim.
Jarmíla segir að hlutirnir hafi farið að breyt-
ast til hins betra eftir 1948, þegar þýska mark-
ið kom til sögunnar. „Þá fór allt að vera til. Þá
sá maður til dæmis í fyrsta skipti appelsínur.
Við vorum með eplatré í garðinum en ég hafði
aldrei séð appelsínur áður.“
Borgarættin breytti öllu
Á meðan á stríðinu stóð var skólaganga barna í
Þýskalandi ekki mikil að sögn Jarmílu, enda
voru stanslausar loftárásir. Skólinn sem hún
gekk í, Rudolf Steiner Schule, var opnaður aft-
ur í maí 1946.
Þegar Jarmíla var tólf ára las hún Borgar-
ættina eftir Gunnar Gunnarsson. „Þá var ég
svo rómantísk að ég ákvað að ég skyldi fara til
Íslands einn daginn.“ Jarmíla segir að stelp-
urnar í bekknum hafi vitað af þessum Íslands-
Martröð í
mörg ár á eftir
Fyrir rúmum sjötíu árum horfði lítil stúlka út um gluggann á heimili sínu í Hamborg. Í fjarska
mátti sjá allt í ljósum logum eftir sprengjuárás. Stúlkan, Jarmíla Hermannsdóttir, flutti til
Íslands nokkrum árum síðar og segist í dag vera meiri Íslendingur en Þjóðverji.
Guðrún Óla Jónsdóttir gudruno@mbl.is
Jarmíla og Gunnlaugur giftu sig í Þýskalandi
22. desember 1955.
Jarmíla ásamt eiginmanni sínum, Gunnlaugi,
þegar hann fagnaði níræðisafmæli sínu.
VIÐTAL
16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5.8. 2018