Morgunblaðið - 25.10.2018, Page 47

47
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. OKTÓBER 2018
Þessa dagana taka
fimmtíu þúsund her-
menn frá 31 landi þátt
í stórri æfingu sem
ætlað er að prófa sam-
starfshæfni okkar.
Æfingin Trident Junct-
ure 2018 er stærsta
varnaræfing Atlantshafsbandalags-
ins í nokkra áratugi. Hún sýnir fram
á endurnýjaðar áherslur bandalags-
ins á sameiginlegar varnir aðildar-
ríkjanna og landfræðipólitískt mik-
ilvægi Norðurlandanna fyrir norðan-
verða Evrópu.
Trident Juncture veitir Atlants-
hafsbandalaginu einstakt tækifæri,
sem og samstarfsríkjum þess, Sví-
þjóð og Finnlandi, til að sannreyna
samstarfsgetu okkar við norrænar
veðurfarsaðstæður á svæðum sem
spanna allt frá hrjóstrugu landslagi
okkar til Norður-Atlantshafsins og
Eystrasaltsins. Þetta er mikilvægt.
Ekki aðeins vegna þess að það eflir
varnargetu okkar, heldur eflir það
einnig tengsl ríkja okkar og sendir
skýr skilaboð til hvers þess sem hug-
leiðir beitingu hervalds til að ná
markmiðum sínum.
Engin hernaðarógn steðjar
að Norðurlöndunum
Við sjáum enga hernaðarógn sem
steðjar að Norðurlöndunum í dag.
Eftir sem áður lifum við á ófyrir-
sjáanlegum og óöruggum tímum.
Rússland gerir sig meira gildandi og
hefur sýnt fram á bæði vilja og getu
til að beita herafli til að styðja við
hernaðarleg markmið sín. Netárásir
og villandi upplýsingar ýta undir
pólitískar öfgar bæði í Evrópu og
Bandaríkjunum, sem síðan valda
álagi á lýðræðislegar stofnanir sam-
félagsins og getu okkar til að leita
málamiðlana. Alþjóðleg hryðjuverka-
starfsemi hefur breytt því hvernig
við hugsum um öryggismál, fólks-
flutningar eru líkast til orðnir það
málefni sem skiptir fólki mest í fylk-
ingar og loftslagsbreytingar hafa
áhrif á öll þessi málefni með ófyrir-
sjáanlegum hætti.
Sterkari saman
Við erum tengd gegnum land-
fræðilega legu, sögu okkar, menn-
ingu og gildi, við berum sameiginlega
ábyrgð á að varðveita frið og stöðug-
leika í okkar heimshluta. Við trúum
staðfastlega á samræðu, gegnsæi og
fyrirsjáanleika í skipan alþjóðamála
sem byggir á alþjóðalögum og bind-
andi samningum. Því miður deila
ekki öll ríki þessum gildum. Þess
vegna er nauðsynlegt að búa að trú-
verðugri hernaðargetu. Danmörk,
Noregur og Ísland eru aðilar að Atl-
antshafsbandalaginu, en Svíþjóð og
Finnland standa utan þess. Með sam-
eiginlegum æfingum – og í gegnum
Atlantshafsbandalagið – bætum við
getu þessara nágrannaþjóða til sam-
starfs, ef einhvern tíma kemur til
þess að það verði nauðsynlegt. Ekki í
staðinn fyrir Atlantshafsbandalagið,
heldur til viðbótar við það.
Þrettán þúsund
norrænir hermenn
Framlag norrænu ríkjanna til Tri-
dent Juncture æfingarinnar er um-
talsvert þar sem rúmlega þrettán
þúsund hermenn og mikill fjöldi
borgaralegra starfsmanna tekur
þátt. Sem dæmi um fyrirtaks nor-
ræna samvinnu munu sveitir úr land-
her Finna starfa sem hluti af sænskri
herdeild og danskar herþyrlur munu
styðja við norsku herdeildina. Atl-
antshafsbandalagið og herafli sam-
starfsríkjanna Finnlands og Svíþjóð-
ar mun nota herstöðvar og flugvelli í
öllum norrænu ríkjunum, en hið
hernaðarlega mikilvæga Ísland mun
gegna hlutverki sem miðlægt söfn-
unarsvæði og gátt fyrir liðs- og
birgðaflutninga þátttökuríkjanna yf-
ir Atlantshafið.
Aukin varnarsamvinna Norður-
landanna og bandalagsríkjanna
Þessi mikla þátttaka Norður-
landanna í Trident Juncture-æfing-
unni er árangur markvissrar sameig-
inlegrar viðleitni okkar til að bæta
norrænt varnarsamstarf. Við höfum
aukið sameiginlegar æfingar og
þjálfun. Við skiptumst á loftferðaeft-
irlitsupplýsingum og höfum auðveld-
að skjóta liðs- og birgðaflutninga
milli ríkja okkar með því að fjarlægja
stjórnsýslulega flöskuhálsa sem
stóðu í vegi hernaðarlegs hreyfan-
leika. Atlantshafsbandalagið og Evr-
ópusambandið hafa tekið upp svipaða
aðferðafræði sem byggir á árangri
norrænu ríkjanna.
Norræna nágrannavaktin
Við kunnum að búa við mismun-
andi aðstæður í varnarmálum, en við
erum öll nágrannar í norðri. Öryggis-
vá á norðursvæðum myndi hafa áhrif
á okkur öll og geta okkar til að leysa
úr slíkri vá verður aðeins jafn góð og
samstarfsgeta okkar – saman og með
vina- og bandalagsþjóðum okkar.
Þess vegna er Trident Juncture-
æfingin svo mikilvæg. Og þess vegna
ættu menn að láta sig norrænt sam-
starf miklu skipta.
Eftir Guðlaug Þór
Þórðarson, Claus
Hjort Frederiksen,
Frank Bakke-
Jensen, Jussi
Niinistö og Peter
Hultqvist
» Alvarleg öryggisvá
á norræna svæðinu
hefði áhrif á öll Norður-
löndin. Þess vegna taka
norrænu ríkin í auknum
mæli þátt í sameigin-
legum varnaræfingum.
Guðlaugur Þór er utanríkisráðherra
Íslands. Claus Hjort Frederiksen,
Frank Bakke-Jensen, Jussi Niinistö
og Peter Hultqvist eru ráðherrar
varnarmála í hinum ríkjum Norður-
landanna.
Trident Juncture 2018: Varnir norræna svæðisins
Claus Hjort
Frederiksen
Frank Bakke-
Jensen
Jussi
Niinistö
Peter
Hultqvist
Guðlaugur Þór
Þórðarson
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Heræfing Landgönguliðar æfðu á Reykjanesi. Norrænu ríkin leggja sitt af mörkum til Trident Juncture.
Upp er komið furðulegt mál í
einum af háskólum landsins.
Kennara með langa reynslu, sem
nýtur réttarstöðu opinbers
starfsmanns, eru gefnir tveir
kostir, að segja upp eða vera
sagt upp vegna ummæla sem
viðkomandi lét frá sér á sam-
félagsmiðlum um málefni sem
vart kemur kennslugrein starfs-
mannsins við. Stjórnendur töldu
með öðrum orðum að einkaskoð-
anir kennarans væru það óvið-
eigandi að þær kæmu þá þegar í
veg fyrir að hann gæti haldið áfram störfum
við stofnunina. Er þetta í lagi?
Í þessari stuttu blaðagrein vil ég einvörð-
ungu varpa ljósi á spurninguna með hliðsjón
af þeim grunngildum sem búa að baki há-
skólastarfi en ekki á grundvelli gildandi laga,
reglna og annarra réttarheimilda. Einnig vil
ég taka fram að á mínum tólf ára starfsferli
við Háskóla Íslands hef ég með reglulegu
millibili, og að gefnu tilefni, kynnt mér marg-
víslegan fróðleik um vernd akademísks frelsis.
Tjáningarfrelsi er grundvöllur
akademísks frelsis
Það er ekki einfalt að skilgreina akademískt
frelsi. Hér verður lagt til grundvallar að í því
felist m.a. að þeim sem njóti þess beri eftir
fremsta megni að leita sannleikans í hverju
máli. Engir hagsmunir, hvorki utan háskólans
né innan, eiga að stöðva eða stífla þessa sann-
leiksleit. Akademískt frelsi er hins vegar þýð-
ingarlaust ef hömlur eru á frelsi
manna til að tjá sig, m.a. vegna
þess að leitin að sannleikanum
byggist á rökræðu og að færð
séu fram gögn sem skýri málefni
frá sem flestum hliðum. Mis-
skilningur og rangfærslur geta
því verið óhjákvæmilegur fylgi-
fiskur þess að taka þátt í mál-
efnalegum rökræðum um tiltekið
viðfangsefni, hvort sem það er
fræðilegt eða hagnýtt. Umræðu-
ferlið allt, jafnvel þótt það sé lit-
að af mistökum, getur orðið til
þess að ný og þýðingarmikil
þekking verði til. Þetta ferli get-
ur verið strembið og flókið en leggur eigi að
síður grunn að háskólastarfi – að rökræða um
hvað sé satt og rétt.
Réttur til að ræða erfið
og viðkvæm málefni
Málefni, sem einhverja þýðingu hefur í
samfélagi, getur verið svo umdeilt að hörð og
óvægin orðræða myndast um þá sem taka
þátt í umræðunni, þ.m.t. þegar akademískir
starfsmenn háskóla leggja sitt af mörkum til
hennar. Þá skapast ósjaldan þrýstingur, ekki
síst í seinni tíð, bæði utan og innan háskóla,
um það að viðkomandi starfsmaður hætti að
láta málið til sín taka eða þá að viðkomandi sé
með einum eða öðrum hætti gert erfiðara um
vik að sinna þessum þætti starfsins. Það er á
þessum stundum sem reynir á hið akademíska
frelsi með áþreifanlegustum hætti: hefur há-
skólastofnun kjark til að vernda frelsi starfs-
manns til að tjá sig eða er starfsmanninum
með einhverjum hætti sýnt fram á að nauðsyn
krefji að hugsanir hans séu fjötraðar?
Skoðanir reistar á sérfræði-
þekkingu og „einkaskoðanir“
Í þessu sambandi má gera greinarmun á
skoðunum sem háskólamaður setur fram í
krafti sérþekkingar sinnar og hins vegar þeg-
ar viðkomandi lætur ummæli falla sem engin
tengsl hafa við sérfræðisviðið. Í síðarnefnda
tilvikinu nýtur starfsmaður verndar sem
borgari að tjá hugsanir sínar en á hinn bóginn
kann að vera álitamál hvort viðkomandi njóti
þeirrar verndar sem leiðir af akademísku
frelsi. Eigi að síður er nærtækt að álykta sem
svo að reglurnar um tjáningarfrelsi og aka-
demískt frelsi veiti hvor annarri stuðning.
Þetta stafar af því að önnur skipan mála
myndi auðvelda stjórnendum háskólastofnana
um of að skerða tjáningarfrelsi akademískra
starfsmanna sinna en í sögulegu tilliti eru ófá
dæmi um að skólastjórnendur skerði tjáning-
arfrelsi háskólakennara, m.a. frá Bandaríkj-
unum.
Bandarísk fordæmi
Mörg mál hafa komið upp í bandarískum
háskólum þar sem yfirvöld hafa verið gerð
afturreka með ráðstafanir sem hafa takmark-
að tjáningarfrelsi kennara. Eitt slíkt mál er
dómur Hæstaréttar Bandaríkjanna frá árinu
1967 (Keyishian gegn Board of Regents). Þar
reyndi á regluverk sem m.a. gilti í ríkisháskól-
anum í New York sem skyldaði kennara til að
skrifa undir tilteknar yfirlýsingar um hollustu
sína við föðurlandið. Í hæstaréttardómnum
kom fram að athafnir yfirvalda jafngiltu ótta-
stjórn og það þyrfti hugrakkan kennara til að
koma sér hjá því að rita undir yfirlýsinguna.
Kæmust yfirvöld upp með þetta yrði afleið-
ingin sú að skertur væri sá frjálsi andi sem
allir kennarar ættu að þróa og beita í sínum
störfum. Um ólög var því að ræða.
Sporin hræða
Af sambærilegum meiði er áðurnefndur
fyrirvaralaus brottrekstur fastráðins háskóla-
kennara hér á landi. Með þessari skoðun
minni er ekki verið að fallast á réttmæti um-
mæla viðkomandi starfsmanns, svo skrýtin og
furðuleg sem þau voru, heldur að benda á
þann ótta sem kann að skapast innan háskóla
nútímans þegar þrengt er að svigrúmi aka-
demísks starfsmanns að tjá skoðanir sem
ganga í berhögg við gildi og hugmyndir sem
eru vinsælar á hverjum tíma. Þau spor sög-
unnar hræða þegar viðtekið verður að aka-
demískum starfsmanni sé fyrirvaralaust sagt
upp vegna þess eins að viðkomandi hafi sett
fram óæskilegar skoðanir á tilteknum álita-
málum.
Eftir Helga Áss Grétarsson » Sjálfstætt þenkjandi
háskólafólki ber ávallt
skylda til að vernda hið
akademíska frelsi fullum
þunga en nú á tímum virðist
það enn brýnna en áður.
Helgi Áss
Grétarsson
Akademískt frelsi er mikilvægt og ber að vernda
Höfundur er dósent við lagadeild
Háskóla Íslands. hag@hi.is