Morgunblaðið - Sunnudagur - 20.01.2019, Blaðsíða 19

Þorsteinn Kristjáns Jóhannsson fram-haldsskólakennari uppgötvaði þegarhann var kominn á fertugsaldur að hann
þurfti hjálp vegna óhóflegrar tölvunotkunar en
þá setti hann í samhengi ýmislegt sem hann
hafði látið sitja á hakanum í lífinu og vanrækt til
þess að geta eytt sem mestum tíma í tölvunni.
Síðan þá, í rúm 10 ár, hefur hann haldið fyrir-
lestra og námskeið um áhrif óhóflegrar tölvu-
notkunar, í grunn- og framhaldsskólum, starfs-
endurhæfingum eins og Janus, Hringsjá og
Hugarafli, frætt og miðlað af sinni eigin
reynslu.
Hver er þín eigin saga?
„Um leið og ég sá fyrsta tölvuleikjaspilið, 9
ára á Reykjavíkurflugvelli, var ég uppnuminn
og fór að bera út blöð til að geta farið í tölvuleik-
inn. Tíu eða ellefu ára stóðst ég ekki mátið og
eyddi á einum degi öllum blaðburðarpening-
unum í leiknum, það blundaði því sterkt í mér
að ánetjast tölvum,“ segir Þorsteinn.
„Þegar ég fékk Sinclair Spectrum í ferming-
argjöf varð ekki aftur snúið. Ef það hefði ekki
verið þannig að það þurfti að nota sjónvarpið til
að tengjast tölvunni hefði ég verið og fengið að
vera í henni allan daginn en annars fékk ég
bara að vera eins og ég vildi enda fannst fjöl-
skyldunni ég mjög sniðugur í tölvunum. Ég var
af þessari fyrstu kynslóð sem hafði aðgang að
tölvum heima og þekking foreldra á þeim tíma
var lítil um afleiðingar af ofnotkun.
Þegar ég var 18 ára fékk ég Amiga-tölvu með
mínum eigin skjá, gat verið enn lengur í tölv-
unni og árið 1990 kynntist ég loks netinu og þá
var fjandinn laus.“
Þorsteinn rekur hvernig framan af hafi tölv-
an stýrt lífi sínu, hann kláraði ekki nám, fannst
erfitt að sinna vinnu þar sem hann þurfti þá að
hætta í tölvunni. Hann var 33 ára gamall þegar
augu hans lukust upp.
„Ég var fluttur aftur til foreldra, skuldugur
upp fyrir haus, hafði flosnað fjórum sinnum upp
úr námi eftir grunnskóla, var að sjálfsögðu ekki í
sambúð því ekkert samband lifði af tölvufíkn
mína, og barnlaus. Ég átti engar eignir nema
tölvuna mína. Það hentaði mér þó vel að ég vann í
BT og var þar yfir tölvuleikjadeildinni, enda voru
þeir fljótir að sjá að ég vissi allt um tölvuleiki.“
Þessir hlutir breyttust hratt eftir að Þor-
steinn tók á notkun sinni og átta árum síðar
hafði hann verið í sambúð í átta ár, átti barn, bjó
í eigin húsnæði og hafði lokið meistaranámi í
kennslufræðum, með grunnskóla- og fram-
haldsskólaréttindi. Tveimur árum síðar hafði
hann klárað diplóma í stjórnunarfræði og sinnt
rafvirkjanámi meðfram starfi.
Miðnæturopnun opnaði augun
„Ég man vel þegar augu mín lukust upp. Það
var miðnæturopnun í BT í Smáralind og á henni
sá ég fullt af fullorðnum karlmönnum sem biðu
þarna gráir í framan í röðinni eftir nýrri tölvu-
leikjauppfærslu. Stelpan sem var á kassanum
flúði inn á lager því það urðu slagsmál um að ná
eintaki og ég kom hálfrispaður heim og skildi
ekkert hvað gerðist. Ég fór þá að hugsa hvort
það gæti verið að þetta væri einhvers konar
fíkn – ég væri ekki bara svona brjálæðislegur
áhugamaður. Ég ákvað að prófa að slökkva á
tölvunni og fékk bara þunglyndiskast, varð
þvalur, átti erfitt með svefn, vaknaði með höf-
uðverki og ógleði, bara vegna þess að ég var
ekki fyrir framan skjáinn. Þarna ákvað ég að
taka þetta föstum tökum, taka tölvuna úr fyrsta
sæti, fór að spá í hvernig ég vildi hafa líf mitt og
fór í huganum yfir aðra hluti lífsins sem ég hafði
eiginlega misst af.“
Þorsteinn hefur miðlað þessari reynslu í fyr-
irlestrum og hann tekur fram að það sé ekki til
að fá fólk til að hætta að nota tölvur heldur
hjálpa því að nota skjátæki á uppbyggjandi hátt
og koma í veg fyrir að ofnotkun á þeim hafi þau
áhrif að fólk missi af lífinu.
„Skjátæki eru ekki slæm, þessi tækni er frá-
bær, ég kynntist konunni minni til dæmis í
gegnum netið en þegar tækin eru í fyrstu sæt-
unum þá snýr þetta öðru vísi að fólki. Ég hafði
sjálfur þarna ekki bara vanrækt menntun og
starf heldur líka vini, tómstundir og önnur
áhugamál og einangrað mig. Ég hafði ekki lifað
lífinu til fulls.“
Þorsteinn segir að það sé langt frá því að
hann sé hættur í tölvunni, en í dag passi hann
sig að klára allt sem þarf að gera áður og oft líði
langir tímar sem hann er ekkert í tölvunni
nema vinnutengt.
„Ég get alveg lent í því að verða pirraður við
syni mína eða konu af því að þau eru að tala við
mig meðan ég er að gera eitthvað í tölvunni. En
munurinn er sá að ég er meðvitaður um það.
Aðalatriðið er að það þarf að sinna ákveðnum
atriðum í lífi sínu og ýta ekki mikilvægum atrið-
um lífsins í burtu fyrir tölvuna. Ef maður klárar
þau ræður maður hvernig maður notar frítíma
sinn. Ætlar maður að nota það í ræktina, horfa
á Game of Thrones, aftur, vera í tölvunni, fara á
pöbbinn?“
Ringlaðir foreldrar
sem vilja gera rétt
Þorsteinn og Gunnar Örn Ingólfsson sálfræð-
ingur hafa í samvinnu haldið námskeið fyrir
fullorðna þar sem ofnotkun þeirra á tölvum hef-
ur komið niður á lífi þeirra og hafa þau nám-
skeið verið ókeypis fyrir einstaklinga en stefnt
er að því að halda einnig námskeið fyrir börn og
unglinga og fræðslunámskeið fyrir foreldra um
tölvuuppeldi. Þorsteinn á sjá sjálfur tvo drengi,
6 og 10 ára.
„Það var ekki fyrr en í kringum 2000 sem ég
fór að heyra raddir um að kannski þyrfti að
setja mörk á tölvutíma barna en þær voru ekki
margar. Fólk réttlætti frekar tölvunotkun
barna sinna með að þetta væri framtíðin, var
stolt af því hvað barnið var klárt í þessu, þetta
væri helsta áhugamál þess. En á móti kemur að
barn sem er mikið í tölvu hefur oft ekki fengið
aðstoð eða tíma til að rækta önnur hugðarefni
og því hefur það einfaldlega ekki fengið að
kynnast mörgu öðru.
Það er vakning í gangi í dag, foreldrar vilja
gera rétt en eru um leið óörugg hvernig á að
bera sig að við tölvuuppeldi því þessi umræða
er frekar ný.
Þetta gengur líka í bylgjum. Ég elst upp við
mikið frjálsræði þar sem engin kynslóð á undan
hafði þekkingu á fyrirbærinu. Ég er síðan miklu
harðari við mína krakka þar sem ég þekki æsku
í skjáheimi. Sem mun svo kannski skila sér í því
að krakkarnir mínir verða linari við sína
krakka. Almennt er fólk meira vakandi í dag.
Að passa upp á tölvunotkun barna er það sama
og að passa upp á að börnin borði hollt og séu
úti að leika sér í öruggu umhverfi, þetta er part-
ur af uppeldinu.“
Í stigvaxandi skömmtum
Við hvað miðar þú sjálfur í þínu uppeldi?
„Ég reyni að láta börnin mín líta þannig á að
tölvunotkun sé ekki sjálfgefin. Þó að tölvan sé í
fyrsta sæti hjá þeim, þá reyni ég að ýta henni
3.-4. sætið. Auðvitað er þetta persónubundið
hvaða tölvutími hentar en ég er til dæmis með
fastar reglur eins og að fara ekki í tölvuna ef
það er óhreint í herberginu, eða það á eftir að
læra heima. Við höfum miðað við að undir sex
ára aldrei sé engin skjánotkun nema undir
eftirliti og þá erum við að velja öppin og erum
með þeim allan tíma. Það er ekkert krúttlegt
við það að sjá barn undir sex ára haldandi eitt á
spjaldtölvu, eftirlitslaust. Eftir sex ára höfum
við haft fjóra tölvudaga í viku, hálftíma í senn.
Eftir átta ára breyttist tíminn í hálftíma á
hverjum degi og klukkutíma á dag eftir 10 ára
aldur.“
Þorsteinn segir að með því að leyfa tölvu-
notkun í stigvaxandi skömmtum upp aldurinn
upplifi hann að börn venjist því að tíminn er
aldrei of mikill en það geti verið erfiðara að
snúa við séu ung börn búin að venjast rýmri
skömmtun á tíma.
„Ég fæ stundum spurningar hvort eldri
strákurinn minn, 10 ára, verði ekki brjálaður
þegar hann á að hætta í tölvunni eftir skammt-
aðan tíma en hann þekkir ekkert annað og er
þakklátur fyrir og finnst spennandi þegar tím-
inn verður meiri með vaxandi aldri.
Þorsteinn segir að vissulega hafi þó komið
upp vandamál og sjálfur hafi hann þurft að taka
á því þegar sonur hans stalst í tölvuna þegar
ekki var tölvutími og margir foreldrar hafi átt í
slíkum vandræðum, jafnvel hafi börn verið að
rífa sig upp eldsnemma meðan foreldrarnir
sváfu enn til að geta spilað Fortnite.
„Við tókum tölvuna einfaldlega ótímabundið
úr notkun og foreldrar þurfa líka að vera
óhræddir við að setja reglur og fylgja þeim svo
eftir. Ég upplifi skjáhlé almennt af hinu góða.
Við erum til dæmis að upplifa það núna þegar
tölvan er ekki í notkun á heimilinu að sonur
okkar blómstrar. Hann fer út að leika, hringir í
systur sína sem er flutt að heiman til að athuga
hvort hann megi koma í heimsókn, leikur við
bróður sinn og vill spila við okkur. Litli bróðir
hans er með sinn hálftíma á dag en hann sér
hvorki mig né bróður sinn í tölvunni og nennir
þar af leiðandi ekki í tölvuna sjálfur.“
Nú getur sonur Þorsteins ekki beðið eftir að
verða 12 ára, því þá fara hlutirnir að gerast.
„Þá er hann komin á þann stað í grunnskóla
að hann fer að fá einkunnir og að því gefnu að
árangur í námi sé góður sem og ástundun fær
hann í raun að stýra sínum tölvutíma sjálfur,
miðað við það það sé þó ekki eftir 22 á kvöldin
og alls ekki að vakna fyrir allar aldir til að kom-
ast í tölvuna.“
Þorsteinn segir að ef foreldrar þurfi að takast
á við tölvuvanda unglinga sé mikilvægt að setj-
ast niður með viðkomandi og setja reglur með
samtali. „Vilji unglingurinn ekki taka þátt í
samtalinu verður honum gert ljóst að reglur
verða settar án samráðs. Að setja reglur í sam-
ráði við unglinginn og standa við þær er lykillin
að lausn vandans.“
Ertu ekkert hræddur um að þegar sonur
þinn verður 12 ára og fær að ákvarða tímann
sinn sjálfur að þá verði notkunin of mikil?
„Það getur vissulega gerst og það eru til aðr-
ar leiðir en ef maður stýrir notkuninni alveg
fyrir þau, til 18 ára aldurs, þegar ekki er lengur
hægt að stýra neinu eða hafa nein áhrif – þá
geta komið upp vandamál.
Með því að færa ábyrgðina smám saman yfir
á barnið í svona skrefum, umbuna eftir árangri
og ástundun í námi, læra þau að að setja notkun
sína í orsakasamhengi.
Þegar barnið er sjálfráða, 18 ára, hefur mað-
ur ekkert um þetta að segja en með því að gefa
þeim sjálfum tækifæri til að þroska það að
ákvarða sinn tölvutíma undir svona leiðsögn
verða þau ekki bara allt í einu 18 ára og fá þá
lausan taum og missa tökin. Ef börn hafa verið í
alveg stýrðu í grunnskóla, þar sem aðrir hafa
alla tíð stýrt notkun þeirra, missa þau gjarnan
tökin á notkuninni í framhaldsskóla þegar þau
ráða þessu meira sjálf.“
Í sinni framhaldsskólakennslu segir Þor-
steinn nemendum sínum að hann skipti sér ekki
af síma- eða tölvunotkun þeirra í tímum, hann
setji á ábyrgð nemendanna hvort þau sýni at-
hygli í tímum, þau mega bara ekki trufla næsta
mann með tæki sínu.
„Hvað gerist? Jú, 10-15 prósent nemenda
ráða ekki við þetta frelsi og í fyrsta prófinu fá
þau falleinkunn. Þannig læt ég þau læra sjálf á
hvernig síminn truflar þau. Ég er ekki að þessu
til að fella nemendur heldur að þau átti sig sjálf
á að það sé tækið sem er að trufla þau.“
Skjáhlé og stýrður tími
„Ég upplifi skjáhlé almennt af hinu góðu. Við er-
um til dæmis að upplifa það núna þegar tölvan er
ekki í notkun á heimilinu að sonur okkar
blómstrar,“ segir Þorsteinn Kristjáns Jóhannsson.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Þegar Þorsteinn Kristjáns Jóhannsson áttaði sig á að hann hafði eytt bróðurparti lífs síns í tölvuleiki og óhóflega
tölvunotkun ákvað hann að snúa blaðinu við og aðstoðar í dag aðra við að ná tökum á skjánotkun sinni.
20.1. 2019 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19
Þorsteinn segir afar persónubundið
hversu mikill skjátími er of mikill. Í stað
þess að einblína á tölvutímann sé mikil-
vægara að fylgjast með ákveðnum at-
riðum og hann miðar við fjögur. Geti
fólk hakað við eitt atriðið er fólk mögu-
lega að þróa með sér tölvufíkn. Segi
það já við tveimur atriðum þarf virki-
lega að skoða sjálfan sig. Að haka í þrjú
atriði þýðir vandi og fjögur atriði þýðir
að fólk þarf virkilega á aðstoð að halda.
 Er tölvan reglulega tekin fram yfir
vinnu og skóla?
 Er tölvan tekin fram yfir að hitta vini
í persónu eða njóta annarra áhuga-
mála?
 Er tölvan tekin fram yfir fjölskyldu-
samveru?
 Er tölvan tekin fram yfir andlega og
líkamlega heilsu?
Ertu í vanda?