Skessuhorn - 21.12.2000, Qupperneq 54

54
FIMMTUDAGUR 21. DESEMBER 2000
ontsaunoi^
v^VísnflhorniC EyMunni má ég illa við
Kemur ánhver kvenmaður
kát að voru sloti.
Get ég það sé Guðríður
gamla í Múlakoti.
Ekki veit ég um höfund þessarar vísu
með vissu þó margt gæti bent á Ingi-
mund í Fossatúni en ekki var ég
gamall þegar ég man að ég sat á gólf-
inu hjá ömmu minni og hlustaði á
hana raula þessa vísu fyrir munni sér
og einhvemveginn skildist mér fljót-
lega að Guðríður í Múlakoti hefði
verið töluvert merkileg kona. Guð-
ríður Jónsdóttir fæddist 24. apríl
1810 á Ulfsstöðum í Hálsasveit, dáin
5. maí 1886 og vom foreldrar henn-
ar Jón Guðmundsson ættaður úr
Reykjavík og kona hans Halldóra
Auðtmsdóttir ffá Blöndudalshólum,
systir Bjöms Blöndal sýslumanns,
þess er lét ffamkvæma síðustu aftöku
á íslandi. 1814 flytur Jón að Höll í
Þverárhlíð og býr þar til 1827. Jón
missir konu sína 1826 en er síðar við
búskap í Stórubrekku, Eskiholti og
síðast í Hjörsey. Jón Guðmundsson
átti að ganga menntaveginn eins og
sumir bræðra hans en hafði ekki á-
huga á því á yngri ámm. Var þó vel
að sér um marga hluti, lagtækur og
hugvitssamur og söngmaður mikill.
Nokkrar líkur era á að þetta sé sá
Jón sem um er kveðin þessi þekkta
vísa:
Jónfrá Höll með hróp og sköll
hæst af mörnnum syng/tr
upp umfjöU m eð óp og köll
atist hann og sptingur.
Guðríður er sex ára að aldri tekin í
fóstur að Reykholti til séra Eggerts
föðurbróður síns og er fermd þaðan
1822. Guðríður á allavega ekki við
fatækt og fásinni að búa meðan hún
er í Reykholti þar sem var efnað og
margmennt heimili og heimasætur
sem þóttu bera af öðmm konum í
vefnaði og hannyrðum og vafalaust
hefur eitthvað af þeim ffóðleik sem
þar síaðist inn komið sér vel fyrir fá-
tæka barnakonu síðar á æfinni.
Einnig mætti leiða líkum að því að
kynni hennar af höfðingjum héraðs-
ins eigi sinn þátt í því hve höfðingja-
djörf hún var og flest hennar bitm
skeyti heindust að stórbændum og
fyrirmönnum héraðsins. Til gamans
má geta þess að Guðrún systir henn-
ar var m. a. amma þeirra Guðmund-
ar Kamban og Sigvalda Kaldalóns.
Guðríður giftíst 5. júní 1831 Jóni
Sigurðssyni fæddum 2. ágúst 1803 í
Arnþórsholti í Lundarreykjadal og
byrja þau samvist sína í húsmennsku
í Geirshlíð í Flókadal en flytja síðan
að Steðja og búa þar 1833 til 1837 er
þau flytja að Múlakoti í Lundar-
reykjadal þar sem þau búa til 1862
og jafnan við þann bæ kennd. Guð-
ríði mun fljótlega hafa lent saman
við séra Bjarna á Lundi en hann mtm
hafa verið talinn fremur lítill presmr
og viðurgemingur á staðnum ekki
ffam yfir meðallag, kaupgjald jafnvel
skorið við nögl. Að þessu víkur Guð-
ríður í bréfi til bróður síns:
Að Lundar stóra staðnum enn
sterkirfjórir vinnumenn
ætla aðfara sviptir sút
já þeir bara kaupið út
Klerksins prýða kenningar
konur sníðafltkumar
sveitarstjórinn bítur brauð
bændur klára saman auð.
Jón í Múlakoti mun smndum hafa
haft við orð þegar hann var kenndur
að kjafturinn á sér væri á við snemm-
bæra kú og þegar séra Bjama barst á-
væningur af ljóðabréfi Guðríðar orti
hann:
Þó væli húsgangsv 'ömm ósvinn,
þá verða þykir stöðnunjjár,
kúgildis mun kjafturinn
kaup á Lundi ei bæta í ár.
Um kaupamann séra Bjama kvað
Guðríður:
Fer með kaupið fullröskur
jjarri raupi varla,
sést á hlaupum siðugur
signor staupi Guðmundur.
Séra Bjarni mun hafa sagt fyrir æfi-
lok sín og orti er hann kom síðasta
sinn að Hóli í Lundarreykjadal:
Aðurfyrti eg var hér
oft áferðaróli,
jaldnarþað sem eftir er
eg mun koma að Hóli.
I Háafelli í Skorradal vom traðir
miklar gerðar af Guðmundi Þor-
valdssyni en láðst hafði að gera í þær
rennur. Um traðir þessar kvað Guð-
ríður í Múlakotí:
Undrum skellir ófærðar
upp á síðurfákum,
margra hrella hugarfar
í Háafelli traðimar.
Um dætur sínar gerði Guðríður
þessa vísu:
Margrét blíð og Birgitta
bráðum, næst er Halldóra,
ei Þjóðbjörgu eftir skil,
yngst er hún litla Marsibil.
Þau hjón vora sárfatæk en margir
munnamir að metta og lxtdð afgangs
til kaupa á varningi. Einhverju
sinni var Jón maður Guðríðar svo
fatalítill að til vandræða horfði og
hugkvæmdist Guðríði þá að gera
honum ferðabuxur úr pilsi sem hún
þóttist geta verið án. Þetta tiltæki
Guðríðar spurðist um héraðið og
þóttust sumir hafa efni á því að brosa
að örþrifaráði allslausrar bamakonu.
Eyjólfúr Jóhannesson í Hvammi í
Hvítársíðu sá ástæðu til að nudda
henni upp úr fátæktinni sem vafa-
laust hefur sviðið nógu sárt:
Bæði sníður breitt og sítt
bús af efnumfínum
húsfreyjan sem pilsið prýtt
passar bónda sínum.
Guðríður í Múlakoti var ekki þekkt
að því að láta eiga hjá sér og hlífði
heldur ekki snöggum blettum and-
stæðingsins:
Þannig getur fréttir flutt
falskur bragðarefur,
mannorðið sem mjótt og stutt
mörgum sniðið hefir.
Jónatan Þorsteinsson á Hæli var
ungur maður bráðgreindur og
prýðilega hagmælmr og um hann
kvað Guðríður:
Bragargyðju þatf ei þvinga
þreytir glaður óðs við stjan
besta skáldið Borgfirðinga
bráðgáfaður Jónatan.
Svo undarlegt sem það kann að virð-
ast fyrtist Jónatan af vísunni og taldi
Guðríði vera að hæðast að sér enda
er mér ekki granlaust um að vísan
hafi verið flutt til hans með miður
góðgjömum athugasemdum en svar
hans var á þessa leið:
Hljóttu bæði háð og smán
hrundin gammafjaðra
lukkugæða og auðnu án
ill helvítis naðra.
Guðríði sámaði svarið og máske að
vonum og greip nú til vopna og
hlífðist ekki við ffekar en fyrri dag-
inn:
A þér hrtni illmæli
orða njóttu þinna
skammahýði og skítmenni
skertur ptýði flestallri.
Það er mín von ogþað er mtn spá
þungri vafmn pressu
gæfusporin gangirfá,
greyið uppfrá þessu.
Var ekki laust við að menn teldu
nokkurn kraft hafa fylgt orðum
beggja.
Eggert Gíslason bjó á Eyri í Flóka-
dal og fékkst nokkuð við lækningar
bæði á mönnum og skepnum, nú bar
svo við eitt sinn að fressköttur einn
kom að Eyri í einkaerindum en við
litlar vinsældir Eggerts sem greip til
þess ráðs að gelda kisa. Eggert hafði
hinsvegar lent í því að eignast böm
ffam hjá konu sinni og fannst Guð-
ríði að hann hefði átt að skilja betur
sálarástand kattarins enda munu þau
einhverra hluta vegna hafa verið
ffekar litlir vinir þó bræðrabörn
væra. Um þessa för kattarins að Eyri
og þær viðtökur sem hann fékk þar
orti Guðríður brag sem mér hefur
tekist að grafa upp þrjú erindi úr og
brot úr því fjórða og heiti nú á les-
endur mína að duga mér nú drengi-
lega ef þeir muna eitthvað úr þessum
brag, þó ekki væri nema tvær þrjár
hendingar því lengi má raða saman
smábrotum, ég tala nú ekki um ef
hann fyndist einhversstaðar skrifað-
ur í gömlu vísnadóti:
Kvikindissneypan kom að Eyri
kynni að hitta læðu þar,
uppá heiminn sem aðrirfleiri
ekkertþað samt í meinum vat;
því kvikindisgreyið gáðu þess
að greyið atama það varfress.
Veriðþið nú vaskir bræður
velykkar hreysti reyna kann
ef að köttur áykkur ræður
ekki mun spaug aðfást við hann.
Þeirfóru að halda en hann brá við
og hugðist skera á pungtettið.
— —fékk ei nema eistað eitt
í verkalaun því hönd varþreytt.
A Múlastöðum mátti stiiða
mæddur af sánmt kötturinn.
Húsfreyjujók það heldur kvtða
húnfór að biðja manninn sinn
köttinn aðfiera í kvalabann
kvenþjóðin honum lítið ann.
Bóndi nokkur nágranni Guðríðar en
hinumegin Grímsár, líklega í Máva-
hlíð, var að slátra hrossi og sagði við
vinnustrák sinn að ef hann kæmist
hjálparlaust yfir ána sem þá var í
vexti mætti hann gefa Guðríði
skrokkinn. Strákur hvarf og er bóndi
fór að svipast eftír honum sá hann
samanbundin reipi sem lágu út í
ána og fest á hinum bakkanum.
Strákur kom aftur um kvöldið og
fékk Guðríður áheitið. Galt hún það
með gullfallegu kvæði sem nú mun
glatað enda fáir sem nenna að halda
á loftí fallegum kveðskap meðan nóg
er til af ljótum.
Töluverð hagmælska er í afkom-
endum Guðríðar og Margrét dóttir
hennar fór ung suður fyrir Skarðs-
heiði og giftíst þar Grími Gíslasyni
og settust þau að í þurrabúð í Odda-
koti í Svínadal. Aðalbjargræðisvegur
þeirra hjóna mun hafa verið vinna
hjá bændum í nágrenninu við hey-
skap og eitt og annað sem tíl féll.
Einu sinni sem oftar var Margrét í
heyvinnu í Saurbæ ásamt dóttur
prestsins sem hafði takmarkaðan á-
huga á heyvinnunni en sat á Ijáarhár-
inu og lét sig dreyma meðan gamla
konan rakaði í kring um hana og
kvað þá Margrét:
Héma Lára heyrðu mér
hlaðin klárum blótna,
er ei hámgt undirþér
eikin bándjóma.
Öðra sinni vora þær saman í verki er
fólk var að koma tíl kirkju og þóttí
Margréti þá prestsdóttir hafe meiri
áhuga á að hafa uppi háðsglósur um
kirkjugesti en sinna starfi sínu:
Engan sóma íþvífami
allan daginn slóra
og láta hljóma heims um rann
háð og dóma um náungann.
Gömul hjón sem lengi vora næstu
nágrannar Margrétar reistu sér á effi
áram kofa í túnfæti og bjuggu þar
útaf fyrir sig. Konan þótti óvenju
umtalsill um náungann og eitt sinn
er Margrét gekk þar hjá varð henni
þessi vísa á munni:
Þessi búð er bölvuð mér
brestur skníða dyggða vana
lastatúða opin er
engin níðafæst t hana.
Þjóðbjörg hét önnur dóttir Guðríð-
ar og bjó ásamt manni sínum Bimi
Bjömssyni, í Barði í Reykholtsdal.
Hún var kaffimanneskja mikil og
mun hafa geymt kaffibaunir í flösku
eða gleríláti. Einhvemtíma horfði
hún á kaffiflöskuna og kvað:
Eyðslunni má ég illa við
það angrar sumra hj 'örtu
jjarski er orðið jramorðið
áflöskunni minni svörtu.
Efrir að Þjóðbjörg var orðin gamal-
menni var hún tíma og tíma á bæjum
og eitt sinn er sonur hennar hafði
lofað að færa henni kaffi en í staðinn
komið með skrokk af á sem hafði
misfarist varð Þjóðbjörgu að orði:
Þau útlátin minnst ég met
mun þó við þeim taka,
sonttr minn lét kafitað ket
en kafftð er til baka.
Guðríður átti í harðri baráttu við
sára fátækt og kaldranalegan tíðar-
anda og barðist með þeim vopnum
sem henni vora tiltæk og svo djúp
vora sum þau sár sem hún veitti að
þau era illa gróin enn eftir nærri eina
og hálfa öld enda sannar saga henn-
ar það að gáfúr og vinsældir eiga
ekki alltaf samleið. Rétt er að enda
þessa samantekt um Guðríði í Múla-
koti á einni þekktustu vísu hennar
sem er kveðin meðan hún bíður eff-
ir manni sínum úr kaupstaðarferð:
Heyrðu drottinn sárt ég syng
særð af hungri löngu.
Sendu bjötg á Bleikáling
bömunum mínum svöngu.
Helstu heimildir: Þættir um Guðríði
í Múlakoti og Margréti í Oddakoti í
sunnudagsblaði Tímans 1964 og 5
eftir Halldóra B. Bjömsson.
Borgfirskar æfiskrár og munnlegar
heimildir úr ýmsum áttum.
Með þökk fyrir lesturinn.
Dagbjartur Dagbjattsson
Refsstöðum 320 Reykholt
S 435 1361
Jfieyflflrðshornið
Afturljósin
Þessi saga gerðist fyrir
nokkrum áram snemma á jóla-
dagsmorgun í breskum smábæ.
Lögregluþjónn var á venju-
bundnu eftirliti á hesti og
stöðvar við umferðarljós. Við
hlið hans stöðvar einnig ungur
drengur á splunkunýju reið-
hjóli. Lögregluþjónninn segir
við pilt: “Þetta er nú aldeilis
glæsilegt hjól sem þú hefur
fengið, gaf jólasveinninn þér
það?” Drengurinn svarar því
stoltur játandi. Þá sér lögreglu-
þjónninn að allan ljósabúnað
vantar á reiðhjólið og vindur
sér í að skrifa kæru uppá 500
krónur og segir jafnframt við
drenginn: “Segðu jólasveinin-
um að um næstu jól verði hann
að muna eftir að láta Ijósabúnað
fylgja með reiðhjólunum sem
hann gefur”. Drengurinn tekur
við sektarmiðanum. Rétt áður
en hann heldur áfram spyr
hann lögguna: “Heyrðu annars,
þetta er aldeilis fallegur hestur
sem þú ert á, gaf jólasveinninn
þér hann?” Fyrir siðasakir svar-
ar lögregluþjónninn því játandi.
Þá segir sá stutti: “ Segðu jóla-
sveininum að næst þegar hann
gefur einhverjum hest þá verði
hann að passa að gefa ekki hest
með svona ógeðslega stórri og
Ijótri vörtu á bakinu!”
Snertímörk
Gömlu hjónin voru búin að
hátta. En eftir að hafa legið í
rúminu í 5 mínútur, þá prump-
ar kallinn skyndilega og segir
hvellt; “7 stig!” Konan hans
snýr sér við og segir; “hvað var
þetta eiginlega?”. “Snertimark,
ég er 7 stigum yfir!” Nokkrum
mínútum síðar svarar konan
fyrir sig og segir, “Snertimark,
jafnt!” Eftir utn það bil 10 mín-
útur prampar gamli kallinn aft-
ur og segir hvellt; “Snertimark!
Eg er aftiir 7 stigum yfir”.
Nú var sú gamla farin að hafa
gaman af þessu, rekur snögg-
lega við og segjir; “Snertimark,
jafnt á nýjan leik!”
Hann getur ekki prumpað
meira. En keppnisskapið er svo
mikið í þeim gamla, Iætur sko
aldrei í minni pokan fyrir kon-
unni, reynir hann einu sinni
enn af öllurn lífs og sálarkröft-
um. Gamli kallinn kúkar í rúm-
ið!
Konan spyr, og glottir við
tönn; “hvað í fjandanum var
þetta?”
Gamli kallinn svarar; “Hálf-
leikur... vallarskipti!”
Flengj'ann
Dag einn er móðir var að
þrífa herbergi sonar sín fann
hún S&M klámblað undir rúm-
inu hans. Þar sem að hún var
ekki viss um hvernig hún ætti
að orða þetta við hann heið hún
með blaðið þangað til að pabb-
inn kom heim. Hún sýndi hon-
um hvað hún hafði fundið þeg-
ar að hún var að þrífa. Hann
leit aðeins í blaðið og rétti
henni það svo aftur án þess að
segja orð.
Hún spyr þá, „jæja, hvað eig-
um við að gera í þessu?“
Hann ieit á hana hikandi og
sagði, ,Ja, mér finnst alla vega
að þú ættir ekki að flengja
hann!“