Morgunblaðið - 01.06.2019, Blaðsíða 12

12 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 2019
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Ég hef haft áhuga áfuglum frá því ég varkrakki, elsta minningmín tengd fuglum er frá
því ég var lítill gutti hér á Siglu-
firði og hélt að lóa og spói væru
hjón. Ég var mikið að snudda í
fuglum þegar ég var í gagnfræða-
skóla og ég hafði góðan náttúru-
fræðikennara, Guðbrand Magnús-
son, sem ýtti undir þennan áhuga.
Á vorin þegar snjóa leysti var
maður strax kominn niður á
bryggju og ofan í fjöru þar sem
fuglarnir voru. Húsið okkar var
rétt við fjöruna og maður var alveg
ofan í náttúrunni alla daga. Útaf
þessari nálægð við náttúruna held
ég að áhuginn fyrir fuglum hafi
kviknað,“ segir Sigurður Ægisson,
prestur og þjóðfræðingur á Siglu-
firði og fuglaáhugamaður, en hann
vinnur nú að bók um fugla og
þjóðtrú. Hann hefur verið að safna
efni í hana í áraraðir.
„Það er virkilega gaman að
tvinna saman fuglaáhugann og
þjóðfræðina. Við eignum okkur
marga farfugla og köllum þá ís-
lenska þó að þeir séu ekki hér
nema í þrjá mánuði á ári, en við
berum sannarlega ábyrgð á varp-
stofninum, til dæmis hjá lóu og
spóa. Með þessari bók er ég líka að
safna heimildum annars staðar að
úr heiminum, um fuglana sem eru
hér á landi, því hugmyndir fólks
um sömu fuglategund geta verið
ólíkar eftir löndum,“ segir Sig-
urður og bætir við að þegar hann
þjónaði sem prestur í Bolungarvík
hafi hann skrifað þætti um fugla
sem birtust í Vestfirska frétta-
blaðinu og Degi á Akureyri. Þá
þætti gaf hann síðar út á bók sem
heitir Ísfygla.
„Fuglar eru rosalega skemmti-
legt áhugamál. Ég fer í fuglaskoð-
anir og hef tekið fuglamyndir árum
saman. Fimmtán ára sonur minn
er á kafi í þessu með mér og tekur
líka fuglamyndir, við erum alltaf
roknir af stað ef einhver merkileg
fuglategund sést og skiptir þá
engu hvar er í landinu.“
Keldusvín í tygjum við myrkraöfl
Íslensk þjóðtrú hefur ýmislegt af
lómnum að segja. Einkum er hann
talinn góður veðurspáfugl upp á
þurrk og regn; má af hljóðunum
ráða hvort verður. Snorri Björns-
son á Húsafelli (1710-1803) segir
m.a. að lómurinn spái þerri fljúg-
andi en vætu sitjandi; er fuglinn
háleitur sem væri hann einn
stjörnumeistari. Af þessum orðum
mætti e.t.v. draga þá ályktun að
19. aldar nafnið háleita eigi við
umrædda tegund; það er samt
ekki víst. Jónas Jónasson frá
Hrafnagili (1856-1918) ritar m.a.
um lóminn í bók sinni, Íslenzkir
þjóðhættir, eftirfarandi: „Fyrir
þurrki gaggar hann og segir:
„Þurrka traf“, en fyrir óþurrki væl-
ir hann og segir: „Marvott“. Þegar
hann vælir segir fólk að „nú taki
lóminn í lærið“ og býst þá við illu.
Norðmenn segja að þar sem
lómur heyrist væla muni einhver
drukkna; þess vegna minni röddin
á hróp manns í neyð. Gaggi lómur-
inn á flugi er hinsvegar gott veður
í nánd. Einnig er þar við lýði sú trú
að fuglinn verpi á hafsbotni.
Í Svíþjóð er mælt að fljúgi lómur
yfir ís á vorin komi óvenju mörg
óskilgetin börn til með að fæðast
það árið. Sums staðar þar litu
menn á hann sem fugl dauðans;
gól hans var talið illur fyrirboði.
Indíánar Norður-Ameríku telja
lóminn með þeim dýrum er hjálp-
uðu til við sköpun heimsins, með
því að sækja jörð niður á botn hyl-
dýpisins. Á meðal Algonquin-
ættbálksins er hann talinn sendi-
boði hetjunnar Kuloskap; sá mun
hafa kennt fuglinum hið einkenn-
andi væl. Og Slave-ættbálkurinn
álítur lóminn ferja hina dánu yfir
vatnið mikla, til annars heims.
Mogunblaðið/Bogi Arason
Ferjar hina dánu yfir vatnið
Himbriminn kemur mikið fyrir í
erlendri þjóðtrú, ekki síst vegna
hins draugalega góls. Á 17. öld
var sú trú við lýði í Færeyjum og
á 18. öld í Bretlandi, að him-
briminn ungaði út tveimur eggj-
um sínum í holum eða grópum,
sem áttu að vera undir vængj-
unum, ein hvorum megin. Á 19.
öld sögðu menn í Finnmörku í
Norður-Noregi, að fuglinn hefði í
upphafi verið skapaður fótalaus,
en almættið hefði áttað sig á
þessu á elleftu stundu, og náð
að kasta fótunum á eftir honum.
Himbriminn var talinn spá fyrir
um veður á Íslandi. Kona fædd
árið 1912 á Vesturlandi segir:
„Himbriminn var einn spáfuglinn
þannig að hann virtist óróast
þegar vont veður var í aðsigi.
Hann flaug um loftið fram og
aftur, hlakkaði mikið og þá var
vont veður í aðsigi, helst rok og
regn.“ En í Árnessýslu var hljóð
hans aftur á móti talið vita á
þurrk. Nootkas- eða Ahts-
Indíánar á Vancouvereyju út af
norðvesturströnd Kanada segja
að eitt sinn hafi tveir menn ver-
ið á lúðuveiðum. Annar veiddi
mikið en hinn fékk ekkert. Sá
lánlausi rotaði þá hinn, skar úr
honum tunguna og hirti aflann.
Þegar báðir sneru heim gat hinn
fyrrnefndi ekkert tjáð sig nema
með óhljóðum eða gráti. Andinn
mikli breytti honum þá í fuglinn
sem við síðan þekkjum sem him-
brima, en óþokkanum í hrafn.
Þegar himbriminn gólar er hann
að reyna að segja sögu sína. Og
að sögn Inúíta blindaði illgjörn
móðir, sem var seiðkona eða
sjaman, ungan son sinn, vegna
einhverrar ótilgreindrar öfundar.
Sá leitaði uppi himbrima, kast-
aði sér tvisvar í vatnið og kaf-
aði, og í þriðja skiptið ásamt
með fuglinum, og fékk þannig
sjónina að nýju. Í þakklætisskyni
gaf hann himbrimanum forláta
töfrahálsfesti sína, og við það
að snerta hálsinn og bakið, sem
áður hafði verið alsvart, varð af
hvíta mynstrið sem enn er þar.
Morgunblaðið/Sigurður Ægisson
Gaf ungum dreng aftur sjón
Í eina tíð var keldusvínið talið hálf-
ur ormur og í tygjum við myrkraöfl-
in eða hreinlega illur andi. Gengju
menn fram á eitt og það skrækti
var það talið ólánsmerki. Galdra-
bækur voru því skiljanlega ritaðar
með keldusvínsfjöðrum, sem og
bréf til myrkrahöfðingjans. Þeir
sem áttu keldusvín gátu látið það
draga til sín peninga. En það var
reyndar dálítið snúið. Það varð að
geyma fuglinn í barmi sér þegar
farið var til altaris og dreypa þar á
hann messuvíni. Síðan átti að láta
hann liggja í hári óspjallaðrar meyj-
ar og stela svo undir hann peningi
frá bláfátækri ekkju, undir messu,
vel að merkja, og þar á ofan milli
pistils og guðspjalls. Ef þetta gekk
allt upp tók keldusvínið að draga
undir sig sams konar pening með
hverju sjávarfalli. Í því gat líka búið
sagnarandi. Sé ætlunin að vekja
upp draug er ágætt ráð að skrifa
upp faðirvorið aftur á bak kvöldið
áður og að sjálfsögðu á að nota til
þess keldusvínsfjöður sem og eigið
blóð úr vinstri handlegg.
Ljósmynd/Guðmundur Falk Jóhannesson
Gat dregið undir sig peninga
Ljósmynd/Mikael Sigurðsson
Sigurður Að merkja hettumáfsunga fyrir Náttúrufræðistofnun Íslands.