Morgunblaðið - 13.06.2019, Síða 42

Sunnudaginn 16.
júní næstkomandi
verða 110 ár liðin síð-
an fyrsta vatnið barst
til Reykjavíkur um
vatnsveiturör bæjar-
ins frá Elliðaánum.
Það var merkisvið-
burður í sögu Reykja-
víkur.
Haft var eftir göml-
um og lífsreyndum
konum að vissulega hefði rafmagn-
ið breytt miklu fyrir þær og alla
bæjarbúa en þó hefði mestu munað
um vatnið.
Fram til miðvikudagsins 16. júni
1909 hafði vatn Reykvíkinga verið
sótt í grafna brunna vítt og breitt
um bæinn eftir því sem húsum
fjölgaði og byggðin dreifðist. En
þann dag skeðu þau undur að
skrúfað var frá krana á vatnsleiðsl-
unni á horni Laugavegs og Vatns-
stígs og menn sáu bunu í fyrsta
skipti úr vatnslögn bæjarins.
Þeir, sem höfðu beitt sér fyrir
vatnsveitunni gátu glaðst og fagn-
að sigri. Sú barátta hafði verið
löng og um tíma tvísýn. Flestir
trúðu í upphafi þeirrar baráttu á
brunnana og blöskraði sá óþarfa
kostnaður sem vatnsveita hefði í
för með sér.
Borgarstjóri á þessum árum í
Reykjavík var Knud Zimsen, verk-
fræðingur. Í endurminningum sín-
um í bókinni Úr bæ í borg rekur
hann sögu ýmissa stórmála í borg-
arstjóratíð sinni, þar á meðal
hvernig vatnsveitan varð til og
hverjir komu þar við sögu. Það er
fróðleg lesning fyrir okkur sem nú
teljum vatn úr krönum sjálfsagðan
hlut.
Fræðimenn telja að Ingólfur
Arnarson hafi staðsett bæ sinn í
kvosinni miðað við að geta sótt
vatn í tjörnina. Sú von hans hafi
hinsvegar brugðist þegar sjór
flæddi á stórstraumsflóði eftir
læknum inn í tjörnina og spillti
vatninu. Hann hafi því neyðst til að
grafa brunn að norskum sið. Þar
með hófst brunnagröftur í Reykja-
vík og stóð yfir í rúmlega 1000 ár.
Faðir Vatnsveitunnar
Fram til aldamótanna 1900 var
almennt talið að vatnsöflun bæj-
arbúa væri þeirra einkamál og
kæmi bæjarstjórn ekki við. Meðal
bæjarfulltrúa voru þó menn sem
ekki létu þau mál afskiptalaus.
Meðal þeirra var Þórhallur Bjarna-
son, síðar biskup, taldi hann að
bæjarstjórn væri skylt að eiga
frumkvæði í vatnsöflun fyrir bæj-
arbúa. Við bæjarstjórnarkosningar
í janúar árið 1900 urðu þáttaskil.
Var þá kosinn í bæjarstjórnina
Guðmundur Björnsson þáverandi
héraðslæknir, sem Knud Zimsen
kallar í bók sinni Úr bæ í borg föð-
ur vatnsveitunnar. Barátta hans
fyrir vatnsveitu stóð þrotlaust þau
6 ár sem hann átti sæti í bæjar-
stjórn og á Alþingi fékk hann sam-
þykkt lög um vatnsveitu fyrir höf-
uðstaðinn.
Hver var þessi athafnasami
brautryðjandi?
Guðmundur Björnsson var fædd-
ur 12. október 1864. Hann var
námsmaður góður og lauk stúd-
entsprófi 1887 og sigldi hann til
Hafnar og lauk þaðan embættis-
prófi í læknisfræði 1894. Hann
varð héraðslæknir í Reykjavík árið
1895 og skipaður landlæknir haust-
ið 1906 en því embætti gegndi
hann allar götur til ársins 1931.
Guðmundur sat í bæjarstjórn ár-
in 1900-1905 og sat á Alþingi 1905-
1907 og aftur 1913-1922. Hann var
árum saman í stjórn Íþrótta-
sambands Íslands og formaður
Slysavarnafélags Íslands frá stofn-
un þess 1929-1932. Meðal þeirra
mála sem Guðmundur lét sig sér-
staklega varða var baráttan við
holdsveikina sem þá var algengari
hér en annars staðar á Norð-
urlöndunum. Fór hann
til Noregs og kynnti
sér meðferð holds-
veikra þar. Eftir
heimkomuna lagði
hann fyrir þing og
stjórn tillögur um
byggingu sjúkrahúss
fyrir alla holdsveika í
landinu. Með stuðn-
ingi danskra Odd-
fellowa var spítalinn
reistur í Laugarnesi
og var Guðmundur í
stjórn þess spítala
meðan hann var starfræktur. Þá
tók Guðmundur einnig mjög virkan
þátt í baráttunni við berklaveikina
í landinu. Hann gaf út tvo bækl-
inga um meðferð berklasjúkra og
var aðal hvatamaður að stofnun
Heilsuhælisfélagsins árið 1906 en
það stóð með styrk ríkissjóðs fyrir
byggingu Vífilstaðaspítala árið
1909 og hann var í byggingarnefnd
Kristneshælis sem var vígt 1927.
Hann var aðal hvatamaður að setn-
ingu berklavarnarlaga, sem sam-
þykkt voru 1923 og var brautryðj-
andi í baráttunni við sullaveiki í
landinu.
Barátta Guðmundar Björnssonar
fyrir vatnsveitunni mótaðist ekki
einvörðung af því að hún væri
ódýrari en önnur vatnsöflun og
þægilegri heldur einnig af því að
gömlu vatnsbólin væru uppsprettur
smitsjúkdóma, ekki síst taugaveiki.
Andstaða
Vatnsveitan átti erfitt uppdrátt-
ar. Menn töldu henni ýmislegt til
foráttu. Eitt var að á vetrum
myndi vatnsbólið og leiðslurnar
frjósa og bærinn yrði vatnslaus
vikum saman.
Þá væri kostnaðurinn óyfirstíg-
anlegur og auk þess myndi fjöldi
vatnsbera, karla og kvenna missa
vinnuna. Þegar Guðmundur
Björnsson hóf baráttu sína fyrir
vatnsveitu töldu margir að hann
væri varla með réttu ráði. En Guð-
mundur lét ekki deigan síga. Hóf
hann fyrst umræður í bæjarstjórn
um vatnsveitu haustið 1902. Hann
hafði kynnst enskum togaraútgerð-
armanni og fiskkaupanda Pike
Ward að nafni. Var honum falið að
kanna hvort í Englandi finndist að-
ili sem vildi kanna möguleika á
vatnsveitu hér og ef svo væri, vildi
taka að sér að leggja hana. Hafði
Guðmundur kynnt sér að margir
bæir í Englandi hefðu gert slíka
samninga. Jafnframt fékk Guð-
mundur samþykkt í bæjarstjórn að
Ólafur Sigurðsson steinsmiður yrði
fenginn til að rannsaka vatnsnotk-
unina í bænum og kostnað við
vatnsburð.
Snemma árs 1903 tilkynnti Pike
Ward að vatnsveitufélag í Englandi
vildi taka að sér að gera vatnsveitu
í Reykjavík og í júní kom verk-
fræðingur frá því félagi og hóf
rannsóknir sínar. Í upphafi beind-
ist athyglin að Elliðavatni en rann-
sóknir bentu hinsvegar til að vatn-
ið lægi ekki nægilega hátt til að
tryggja rennsli til bæjarins auk
þess sem jarðvegurinn á þeirri leið
væri þannig að lögn leiðslunnar
yrði of dýr. Var talið að hún myndi
kosta um 200 þúsund krónur. Þeg-
ar sá möguleiki var úr sögunni
taldi verkfræðingurinn að reyna
mætti að bora fyrir vatni í Öskju-
hlíð. Ef vatn fyndist þar myndi
þurfa að byggja 3 stóra vatnstanka
til að dæla vatninu upp í svo að
rennsli fengist til hæstu bygginga.
Taldi hann að reksturskostnaður
slíkrar virkjunar yrði sem næst 30
þúsund krónur á ári.
Mörgum bæjarbúanum féll allur
ketill í eld þegar þessi kostnaðar-
áætlun fréttist og sóru þess dýran
eið að bæjarstjórn skyldi aldrei líð-
ast að leggja slíkar drápsklyfjar á
bæjarbúa. Menn vildu mikið vatn
og gott, en það mátti ekkert kosta.
Það þekktist ekki í bænum að
borga fyrir vatn. Menn gátu sótt
það eða látið sækja í næsta brunn
án greiðslu.
Borgarafundur um
vatnsveitumál
Þegar bæjarstjórn hafði sam-
þykkt að senda Ólaf steinsmið í öll
heimili í borginni, útbjó Guð-
mundur læknir í hendurnar á hon-
um spurningalista sem átti að út-
fylla. Þar kom fram hve margar
fötur af vatni séu sóttar á dag, hve
mikið borgað fyrir vatnsburð og í
hverju borgunin sé fólgin, pening-
um, mat eða kaffi. Guðmundur
vissi að þessi kostnaður við vatns-
öflun væri vanmetinn og nauðsyn-
legt að afla réttra upplýsinga um
hann til samanburðar við kostnað
af vatnsveitunni.
Þegar Guðmundur dró saman
niðurstöður þessarar könnunar
kom m.a. í ljós að hvert heimili
greiddi að meðaltali 52 krónur á
ári fyrir vatnsburð miðað við að
hver maður fékk að meðaltali 18
potta á sólarhring en í nágranna-
löndunum voru það minnst 40 pott-
ar á mann. Verð á vatninu komnu í
hús var átta sinnum dýrara hér en
í nágrannalöndunum og heildar-
kostnaður bæjarbúa af vatnsöflun,
sé allt með talið, um 60 þúsund
krónur á ári. Þessar staðreyndir
flutti Guðmundur Björnsson bæj-
arbúum á fundi í Iðnaðarmanna-
húsinu sunnudaginn 15. nóvember
árið 1903.
Ræða hans vakti að vonum
geysimikla athygli og breytti skoð-
unum fjölda manna á vatnsveit-
umálinu sem og fleiri ræður sem
hann flutti opinberlega um sama
efni. En hvað var til ráða?
Boð kom frá Pike Ward í mars
1904 um að verkfræðingafélag í
Exeter vildi taka að sér að gera
vatnsveituna. Í maímánuði komu
tveir verkfræðingar frá félaginu
sem töldu að heppilegast myndi
vera að leiða vatnið úr Elliðaánum.
Áætluðu þeir að vatnslögnin myndi
í heild sinni kosta til bæjarins 300
þúsund krónur og reksturskostnað
á ári áætluðu þeir 33 þúsund krón-
ur.
Hinn 17. maí var fundur í bæj-
arstjórn sérstaklega um vatnveit-
umálin. Þá sagði Guðmundur
Björnsson meðal annars: „Vatns-
leiðsla í bæinn er orðin það lífs-
spursmál að vér verðum ann-
aðhvort að flytja bæinn að vatninu
eða vatnið í bæinn“.
Laugardaginn 28. maí var borg-
arafundur um vatnsveituna. Guð-
mundur Björnsson hafði framsögu
um málið. Ekki voru allir fund-
armenn fylgjandi tillögum hans.
Sumir töldu að ekki væri fullreynt
með boranir í bæjarlandinu. Guð-
mundur Björnsson átti hinsvegar
uppástunguna um Gvendarbrunna
til vatnstöku og fékk við hana ötul-
an stuðning Jóns Þorlákssonar
verkfræðings.
Viku eftir borgarafundinn kaus
bæjarstjórn sérstaka nefnd til að
vinna að framgangi vatnsveit-
umálsins. Var Guðmundur Björns-
son formaður hennar.
Skömmu síðar komu tveir dansk-
ir verkfræðingar til bæjarins. Eftir
að hafa kynnt sér allar aðstæður
féllust þeir á að ekki væri nema
ein leið fyrir hendi og hún væri að
leiða vatnið frá Elliðaánum.
Borgin kaupir árnar
Haustið 1905 fór Guðmundur
Björnsson utan til þess að ræða við
Mr. Payne eiganda Elliðaánna um
kaup á Elliðaánum, verkfræð-
ingana í Exeter og fulltrúa þriggja
verkfræðifyrirtækja í Danmörku,
sem höfðu látið í ljós áhuga á að
framkvæma veituna. Mr. Payne
hafði látið berast að hann vildi
selja bænum vatnstöku úr ánni fyr-
ir 1500 krónur á ári en dró síðan
það tilboð sitt til baka og bauðst í
þess stað til að selja bænum ána
fyrir 12.500 sterlingspund.
Bæjarstjórn samþykkti hins-
vegar að bjóða 6 þúsund sterlings-
pund fyrir árnar. Samningum lauk
svo að Mr. Payne samþykkti að
selja bænum árnar fyrir 8 þúsund
sterlingspund, jafnvirði kr. 144.000.
Þar með eignaðist bærinn öll
vatnsréttindi og veiðiréttindi í of-
análag en tekjur af veiðileyfum í
ánni námu um 9 þúsund krónum á
ári. Fól nú bæjarstjórn Jóni Þor-
lákssyni að hefja undirbúning
vatnsveitunnar, teikna og skipu-
leggja.
Í nóvember 1906 skeði atburður
sem hafði áhrif á skoðanir manna
um vatnsveituna. Þá kom upp
taugaveiki í bænum sem 99 bæj-
arbúar sýktust af en bæjarbúar
voru þá um 9500.
Þessi taugaveikisfaraldur geisaði
fyrst og fremst í Skuggahverfinu í
bænum. Þrír læknar í bænum
börðust aðallega við taugaveikina
og var Guðmundur Björnsson einn
þeirra. Matthías Einarsson var
hinsvegar fyrstur til að vekja at-
hygli á því að flestir sem veikina
tóku bjuggu á því svæði í bænum
sem sótti vatn í brunninn við
Bjarnaborg. Var brunninum þá
samstundis lokað og eftir það dró
úr taugaveikinni í bænum.
Vatnsveitulög
Snemma árs 1907 hafði vatns-
veitunefnd undir forystu Guð-
mundar Björnssonar lokið við að
semja lagafrumvarp um vatnsveitu
og vatnsskatt og var Guðmundi fal-
ið að flytja það á Alþingi og varð
það að lögum síðla í september.
Samkvæmt þeim lögum mátti bær-
inn leggja vatnsskatt á allar hús-
eignir í bænum miðað við bruna-
bótamat þeirra. Brunabótamat
allra fasteigna í bænum var þá 8
milljónir króna.
Þótt búið væri að samþykkja
vatnsveituna, framkvæmdir hafnar,
höfðu andstæðingar hennar enn
ýmislegt við hana að athuga. Eft-
irlitsmanni með framkvæmdunum
hafði verið útvegaður hestur til að
komast greiðlega milli vinnustaða á
leiðinni upp að Elliðaám. Hann
hafði kostað 230 krónur sem mönn-
um þótti óheyrt verð á hrossi auk
þess sem þeir töldu að fyrst farið
var að grafa fyrir vatnsleiðslum
hefði átt að setja í þá skurði einnig
gas- og skolpleiðslur sem sparað
hefði mikinn pening. Báru þeir
fram vantrauststillögu á Pál Ein-
arsson borgarstjóra vegna van-
rækslu hans við vatnslögnina. Guð-
mundur Björnsson bar fram
frestunartillögu, sem var samþykkt
og vantrauststillagan kom aldrei til
atkvæða.
Svo rann upp sá merki dagur
miðvikudagurinn 16. júní 1909 þeg-
ar bunan stóð út úr krananum á
horni Laugavegs og Vatnsstígs.
Guðmundur Björnsson læknir hafði
sigrað.
Guðmundur Björnsson andaðist
7. maí 1937.
Fáum mönnum eiga Reykvíking-
ar eins mikið að þakka og Guð-
mundi Björnssyni.
Vatnið og Guðmundur Björnsson
Eftir Valgarð
Briem
» Fáum mönnum eiga
Reykvíkingar eins
mikið að þakka og Guð-
mundi Björnssyni.
Valgarð Briem
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
Vatnsberi
Vatnsburð-
arkarl tekur
vatn úr Prent-
smiðjupóstinum.
Hinum megin
við götuna er
hús Valgarðs
Breiðfjörð, nú
nr. 8. í Aðal-
stræti.
Lækjargata 12b Fyrsta
íbúðarhúsið sem í var
leitt vatn í Reykjavík.
42 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 13. JÚNÍ 2019