Morgunblaðið - 26.08.2019, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 26. ÁGÚST 2019
Fögnuður Fullyrða má að Reykjavík hafi iðað af lífi sl. laugardag þegar Menningarnótt var haldin þar. Um alla borg mátti finna viðburði og skemmtiatriði en hápunkturinn var flugeldasýning.
Eggert
Sr. Önundur S.
Björnsson, sóknar-
prestur á Breiðaból-
stað í Fljótshlíð, nefnir
í viðtali í Morgun-
blaðinu 25. júlí sl. að
þjóðminjavörður,
Matthías Þórðarson,
hafi látið fjarlægja „í
heimildarleysi“ lág-
myndir úr minnisvarða
um Tómas Sæmunds-
son Fjölnismann í kirkjugarðinum á
Breiðabólstað og látið setja eir-
afsteypur í staðinn.
Matthías kom að Breiðabólstað ár-
ið 1911 á skráningarferð, en hann
ferðaðist um allt landið og skráði
gripi í kirkjum, einnig fornminjar og
margt annað það sem honum þótti
athyglisvert. Hann skráir þar minn-
isvarða Tómasar og lýsir lágmynd-
unum á honum. Ein var vangamynd
Tómasar sjálfs, önnur mynd af Tóm-
asi sitjandi þar sem hann nemur af
menntagyðjunni, ein var af hjarð-
manni, táknmynd prestsins, og hin
fjórða sýndi konu sem leggur krans á
krukku, táknmynd af geymslu hjarta
hins látna.
Matthías skrifar að marmara-
myndirnar séu farnar að skemmast
og ætti að taka þær úr og varðveita á
Þjóðminjasafninu og setja varanlegri
afsteypur í staðinn. Einnig kveður
hann stöpulinn undir steininum vera
orðinn skemmdan og þurfi að setja
nýjan. Síðar bætti hann við neðan-
máls: „Kom þessu í verk 1929.
Marmaramyndirnar eru nr. 22-25 í
Höggmyndasafninu. Menntamálaráð
lagði fram fje úr Menningarsjóði.“
Hér sá Matthías það sem reyndar
víða blasir við; hversu illa marm-
arinn þolir veðrun. Má vel sjá á
gömlum legsteinum hvernig marm-
arinn tærist og veðrast. Nefna má,
að fyrir áratugum var marmara-
hellan á leiði Jóns Sigurðssonar og
Ingibjargar konu hans orðin mjög
tærð. Var hún því endurnýjuð og blá-
grýtishella, nákvæm eftirgerð hinn-
ar, sett í staðinn. Marmarinn er ekki
það óforgengilega efni sem menn
lengi töldu.
Matthías bjargaði því marmara-
myndunum úr minnisvarða Tómasar
frá eyðingu og lét setja varanlegri
myndir í staðinn, ella væru frum-
myndirnar líklegast að mestu horfn-
ar nú. Matthíasi voru Fjölnismenn
afar hugstæðir. Hann unni minningu
þeirra og gaf út öll rit Jónasar Hall-
grímssonar, skáldverk, bréf og rit-
gerðir, og skrifaði ævisögu hans, alls
fimm binda ritverk. Einnig hugðist
hann rita ævisögu Tómasar Sæ-
mundssonar, en varð ekki af.
Eirmyndirnar voru steyptar í
Köbenhavns Metalstöberi í Kaup-
mannahöfn og kostuðu afsteypurnar
457 krónur.
Jafnframt var gerður ytra nýr
undirstöðusteinn undir minnisvarð-
ann. Var hann gerður að beiðni Jóns
Helgasonar biskups, er var dóttur-
sonur Tómasar Sæmundssonar, og
greiddi hann steininn, sem kostaði
148 krónur. Má því ljóst vera að end-
urnýjun myndanna hafi verið gerð
með vitund og fullu samþykki bisk-
ups, enda fékk hann sjálfur þá gert
aukaeintak af eirmynd Tómasar og
hafði síðan jafnan á vegg á skrifstofu
sinni. Biskupinn var yfirmaður þjóð-
kirkjunnar og einn nánasti afkom-
andi Tómasar. Engum standa slíkir
minnisvarðar nær en ættingjum. Op-
inber stofnun, menntamálaráð, hafði
einnig hér hönd í bagga.
Er illt að núa Matthíasi því um
nasir nú að hann hafi tekið mynd-
irnar úr varðanum í óleyfi.
Matthías Þórðarson reyndi að
sjálfsögðu að fá góða gripi til Þjóð-
minjasafnsins, allir safnmenn vilja
auka söfn sín, ella væru engin söfn
til. En ekki síður reyna þeir að
bjarga svokölluðum menningar-
verðmætum frá glötun. Matthías
mun aldrei hafa tekið kirkjugripi, né
aðra hluti til safnsins, í óleyfi. Hann
greiddi ævinlega umsamið verð fyrir
gripi eða lét kirkjur fá aðra sams
konar gripi í stað þeirra er hann
fékk. Kvittanir fyrir slíkum kaupum
eru allar varðveittar í Þjóðminja-
safni.
Stundum óskum við safnmenn
þess reyndar að Matthías hefði feng-
ið suma gripi sem hann reyndi að fá
en fékk ekki, og síðan hafa horfið úr
kirkjunum án þess að nokkur viti af-
drif þeirra.
Nefnt er í grein í Morgunblaðinu,
23. júlí, að British Museum hafi
reynt að eignast kaleikinn í Breiða-
bólstaðarkirkju, fáséðan dýrgrip.
Líklegast hefur hann orðið kunnur
ytra eftir að frásögn með mynd af
honum birtist í bók enska málarans
W.G. Collingwoods um Íslandsferð
hans 1899. – Erlend söfn og safnarar
ágirntust þá mjög íslenska forngripi
og ekki síst kirkjugripi. Margt var þá
látið falt, uns fornleifalögin tóku gildi
1908 er Matthías Þórðarson samdi.
En ýmsir gripir fóru þrátt fyrir forn-
leifalögin. Enn voru menn á dögum
Matthíasar að selja Guðbrands- og
Þorláksbiblíur úr kirkjum, og jafnvel
Súmmaríur, og lentu margar til út-
landa. Litlu munaði að „kaleikurinn
góði“ úr Skálholtsdómkirkju, frá 13.
öld og einn mesti dýrgripur hér-
lendis, lenti til útlanda.
Nefna mætti hér að lokum, að ófáa
kirkjugripi, svo sem kaleika, altaris-
stjaka og jafnvel kirkjuklukkur, hef-
ur Þjóðminjasafnið látið endurbæta
á síðari áratugum fyrir kirkjurnar.
Sjaldnast hafa þær verið látnar
greiða kostnaðinn, enda flestar
kirkjur lítt haldnar að lausafé, og
kostaði safnið þá viðgerðina sem
sjaldnast hefði verið gerð ella. Þessa
hefur lítt verið getið en má nefna að
gefnu tilefni.
Þjóðminjasafnið metur mikils
samstarf við kirkjur landsins og
minjasöfn. Árangur þess samstarfs
er meðal annars útgáfa ritverksins
Kirkjur Íslands, og sýningin sem nú
er í Bogasal Þjóðminjasafnsins.
Þangað hafa verið fengnir að láni um
stundarsakir gripir úr 42 kirkjum, og
þar á meðal er kaleikurinn umgetni í
Breiðabólstaðarkirkju.
Eftir Margréti
Hallgrímsdóttur
og Þór Magnússon
»Matthías mun aldrei
hafa tekið kirkju-
gripi, né aðra hluti til
safnsins, í óleyfi. Hann
greiddi ævinlega um-
samið verð fyrir gripi
eða lét kirkjur fá aðra
sams konar gripi í stað
þeirra er hann fékk.
Margrét
Hallgrímsdóttir
Margrét er þjóðminjavörður. Þór er
fv. þjóðminjavörður.
Minnisvarði Tómasar Sæmundssonar
Þór
Magnússon