Morgunblaðið - Sunnudagur - 25.08.2019, Blaðsíða 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25.8. 2019
gjarnan vel til verka og eru vanir því sem myndi kannski reyn-
ast öðrum eitthvað flóknara. En það að verða hér einhver yfir-
maður var víðs fjarri öllum mínum hugsunum þegar ég tók mín
fyrstu skref á þessum vettvangi.“
Eins og að fara í ræktina
Nú eru tólf ár frá því að Valur tók við embætti stórmeistara
Reglunnar af Sigurði Erni Einarssyni. Og þar fylgir hann
sömuleiðis í fótspor forseta lýðveldisins, Sveins Björnssonar og
Ásgeirs Ásgeirssonar, Ólafs Lárussonar prófessors, Indriða
Pálssonar forstjóra og fleiri þekktra manna. Lengstan hluta
ferils síns gegndi Valur ábyrgðarmiklum verkefnum á vett-
vangi íslensks fjármálamarkaðar, m.a. sem bankastjóri Iðn-
aðarbankans og síðar Íslandsbanka. Hvað rekur mann, störfum
hlaðinn til þess að sækja í tímafrekt starf innan veggja Frímúr-
arareglunnar?
„Menn tala stundum um það hér að þeir séu að koma í rækt-
ina þegar í hús er komið. Og það má til sanns vegar færa. Starf-
ið hér hefur mannrækt að markmiði og líkt og með líkamsrækt-
ina þá þarf að iðka hana til þess að ná árangri. Reglan hefur
gefið mér mjög mikið, félagsskapurinn einnig. Hér hef ég eign-
ast gríðarlega stóran hóp vina sem ég hefði ekki viljað missa af.
Og hér hef ég kynnst mörgum frábærum mönnum. Þetta er
þverskurður af íslensku samfélagi og því gefst hér tækifæri til
þess að hitta á menn sem maður hefði ósennilega hitt á annars
staðar á lífsleiðinni. Svo má líta á frímúrarastarfið eins og
skólagöngu. Það er ganga sem tekur mörg ár þar sem menn eru
að læra á sjálfa sig og tilveruna. Hér er starfað á grundvelli
mjög gamalla gilda sem hafa reynst mannfólkinu vel í gegnum
aldirnar. Þetta finnst mér hafa gefið mér mjög mikið.“
Blaðamaður staldrar við hugtakið mannrækt og í opinberum
upplýsingum um Frímúrararegluna bregður þessu hugtaki
gjarnan fyrir. En hvað er átt við með því?
„Markmiðið með mannræktinni er að menn bæti sjálfa sig til
þess síðan að bæta samfélagið og mannlífið sem þeir lifa í. Þeir
upplifi hér reynslu sem hvetur þá til góðra verka og til að horfa
á hið góða í lífinu. Hvetji þá til þess að einbeita sér að um-
burðarlyndi og umhyggju fyrir náunganum og breiða þær
dyggðir svo út í samfélagið með eigin breytni. Hér er í raun
ekki hægt að segja að mönnum sé kennt annað en að líta á sjálfa
sig. Menn eru hvattir til að skoða sitt eigið sjálf og bæta úr því
sem þeim þykir ástæða til að bæta úr. Það er enginn dæmdur
hér, hér eru engin próf tekin. Hér gera menn upp sinn árangur
sjálfir. En hér eru mönnum opnaðar dyr, eða sýn á mannlega
eiginleika en hver og einn verður að upplifa það fyrir sjálfan
sig. Stundum gengur það vel og stundum gengur það illa.
Stundum hrasa menn.“
Er það þá þannig að Reglan tekur ekki ábyrgð á þeim sem
tilheyra henni?
„Hér bera menn ábyrgð á sjálfum sér, eins og þeir eiga að
gera annars staðar. Hér er sköpuð umgjörð fyrir menn til þess
en það er undir hverjum og einum komið hvaða árangri hann
nær í mannræktinni.“
Hvaðan stafar þessi hugsjón um mannrækt á þessum
grunni?
„Ef ég vissi það! Sannleikurinn er sá að við tölum um að frí-
múrarastarf í heiminum sé 300 ára gamalt. Það miðast við það
þegar fjórar frímúrarastúkur í London ákváðu að mynda sam-
eiginlega yfirstjórn. Þetta gerðist árið 1717. Fyrir þann tíma
eru mjög litlar heimildir til, slitrur héðan og þaðan þannig að
það er ljóst að eitthvert starf af þessu tagi var stundað í einhver
hundruð ár þar á undan. En í hvaða formi og hversu lengi veit í
raun enginn. Frá 1717 er sagan hins vegar skráð. Flestir sem
rannsakað hafa þetta telja að rekja megi starfið til gömlu iðn-
gildanna á miðöldum sem voru í raun iðnaðarmannagildi, þar
sem menn komu saman vegna stórframkvæmda á borð við
kirkjur eða aðrar byggingar og bjuggu á staðnum og vinnu-
stofan þar sem þeir bjuggu var nefnd stúka.“
Færist yfir á hið andlega svið
Valur bendir á að smátt og smátt hafi gildin misst hinn upp-
runalega tilgang og að starfið sem þar var stundað hafi fengið á
sig andlegri mynd.
„Það miðaði þá ekki lengur að því að reisa musteri úr steini
heldur úr bræðrunum sjálfum. Menn notuðust þá við verkfæri
iðngildanna með táknrænum hætti. Hundruð bóka hafa verið
skrifuð um þessa þróun en þær eru flestar í raun aðeins get-
gátur en eftir stendur að hið huglæga starf er byggt á vísdómi
sem mannkynið hefur öðlast yfir þúsunda ára tímabil. Það er
viska kynslóðanna.“
Þótt starf frímúrara reki sig aftur til miðalda á það sér
ekki eins langa sögu hér á landi. Um þessar mundir er því
fagnað að formlegt frímúrarastarf hefur verið við lýði hér á
landi í eina öld. Af þeim sökum hefur Frímúrarareglan m.a.
gefið út bók um starfið en þá stóð hún einnig fyrir fjölmennri
samkomu í Hörpu á vordögum þar sem tímamótanna var
minnst.
Hvernig skaut þetta starf rótum hér á landi?
„Fyrstu kynni Íslendinga af frímúrurum voru þau að í Skaft-
áreldunum 1783 gáfu danskir frímúrarabræður heilmikið fé til
Íslands til að styrkja og styðja Íslendinga. Síðar fóru einstaka
Íslendingar, einkum í Danmörku og Kaupmannahöfn að sækja
um inngöngu í Regluna. Þar á meðal var Grímur Thomsen sem
síðar bjó á Bessastöðum. Fleiri Íslendingar gengu inn í stúkur
erlendis á 19. öld. Hér var svo kominn lítill hópur manna árið
1913 og þeir ákváðu að mynda bræðrafélag. Fyrir þessu starfi
fór Ludvig Emil Kaaber, bankastjóri Landsbankans og for-
ystumaður í atvinnulífi Íslendinga á fyrstu áratugum 20. aldar.
Þessir bræður héldu hópinn meðan fyrri heimsstyrjöldin stóð
yfir. Við lok stríðsins fóru þeir þess á leit við dönsku frímúrara-
regluna að stofnuð yrði sérstök stúka hér sem heyrði undir
Regluna í Danmörku. Þetta var samþykkt og 6. janúar 1919 var
stúkan Edda stofnuð af 14 bræðrum.“
Og Valur segir að hið formlega starf hafi farið af stað af mikl-
um krafti. Þannig hafi um 50 menn gengið til liðs við hana á
fyrsta starfsárinu og sífellt fleiri óskuðu inngöngu.
„Fljótlega var farið að tala um að stofna stúku á Ísafirði og
Akureyri þannig að starfið breiddist fljótlega út um landið. En
fyrstu árin voru allir siðabálkar Reglunnar á dönsku og danska
var töluð á fundum. Svo var farið að þýða siðabálkana og smátt
og smátt tók íslenskan yfir þótt starfið væri enn undir hatti
dönsku frímúrarareglunnar. Það var svo árið 1951 sem stofnuð
var sjálfstæð íslensk frímúrararegla. Þá hljóp mikið líf í starfið
að nýju. Stúkunum fjölgaði ört. Nú er svo komið að um 3.600
bræður eru í Frímúrarareglunni hér á landi. Þeir starfa í 28
stúkum sem hafa fundaaðstöðu á þrettán stöðum um landið
allt.“
Reglan starfar í kyrrþey
Þegar skyggnst er yfir það sem skrifað hefur verið um íslenska
frímúrara í blöðum og bókum á undanförnum áratugum virðist
sem Frímúrarareglan sigli sumpart lygnari sjó nú en oft áður.
Minna er um samsæriskenningar sem gjarnan skutu upp koll-
inum áður fyrr. Hvað kann að valda því?
„Það hafa alltaf komið tímabil þar sem einhverjir hafa tekið
sig til og skrifað eða talað um Regluna á neikvæðum nótum.
Reglan hér og um heim allan vinnur í kyrrþey að sínum málum
og hefur yfirleitt ekki svarað nokkurri gagnrýni. Þannig hafa
menn komist upp með að segja allt mögulegt án þess að þeir
hafi verið leiðréttir. Það var kannski ekki rétt stefna en þennan
hátt hafa menn haft á þessu og vilja helst hafa það þannig að
svara ekki því sem augljóslega stafar af vanþekkingu. Hins
vegar hefur á síðustu áratugum opnast á miklu meiri upplýs-
ingar og það er miklu auðveldara að afla réttra upplýsinga um
Frímúrararegluna, t.d. á netinu, en nokkru sinni áður. Þá tel ég
að það hjálpi að nú eru menn einnig að mörgu leyti víðsýnni og
horfa þarf af leiðandi á þessa hluti opnari huga.“
Í máli sínu vísar Valur einnig til þeirrar staðreyndar hversu
margir íslenskir karlmenn tilheyra Frímúrarareglunni. Segir
hann að það dragi úr fordómum hér á landi því flestir þekki ein-
hvern frímúrara.
„Það fólk veit að þeir eru ekkert hættulegir,“ bætir Valur við
og brosir. Hann segist raunar ekki þekkja nokkurt dæmi í
heiminum þar sem frímúrarar eru jafn margir miðað við höfða-
tölu eða um 1% af heildarmannfjölda landsins. „Að vísu voru
frímúrarar gríðarlega margir á ákveðnum tímabilum í sögu
Bandaríkjanna. Þeim fækkaði hins vegar mikið þar í kjölfar síð-
ari heimsstyrjaldarinnar.“
Leynd yfir innra starfi
Fyrrnefnd tortryggni sem reglulega hefur blossað upp virðist
fyrst og síðast skýrast af þeirri ástæðu að Reglan gefur ekki
upp hvað fer fram á fundum hennar. Væri ekki mikið til þess
vinnandi að aflétta þessum trúnaði til að taka af öll tvímæli um
starfið sem þar fer fram?
„Frímúrarastarfið fer fram á svokölluðum stigum. Í okkar
reglu eru ellefu stig. Allir geta, ef þeim endist líf og aldur til,
tekið tíu stig. Síðasta stigið taka svo aðeins æðstu embættis-
menn Reglunnar. Fyrir flesta getur það tekið um 15-20 ár að
taka þessi tíu stig. Það skiptir höfuðmáli að menn viti ekki hvað
gerist á næsta stigi. Það á að koma þeim á óvart í þeim skilningi
að þeir séu frjálsir af því að upplifa það á eigin forsendum. Það
má líkja þessu við það að maður lesi bók og einhver segi honum
frá því hvað gerist í næsta kafla. Þá er búið að eyðileggja
ánægjuna af lestri bókarinnar. Af þessum sökum viljum við að
hver og einn fái að upplifa hvert og eitt stig sem tekið er á sín-
um forsendum og eigi sínar minningar og sína sýn á það og
hvernig viðkomandi túlkar það. Þess vegna ríkir trúnaður um
siðabálkana á hverju stigi. Það er í raun og veru það eina sem
trúnaður ríkir um. Það er engin leynd yfir því hvert markmiðið
með starfinu er, hverjir eru hérna, hvar við hittumst og hve-
nær. Og engin leynd hvílir yfir því að starfið í okkar Reglu
byggist á kristnum gildum.“
Þessar segir Valur ástæður trúnaðarins eða leyndarinnar
vera. Hann segir hins vegar að trúnaðurinn hafi á stundum ver-
ið túlkaður með of stífum hætti.
„Þá hafa bræður orðið dálítið óöruggir um hvað þeir megi
segja og hvað ekki og þá hafa þeir oft tekið ákvörðun um að
segja einfaldlega ekki neitt. Það er því í raun okkur sjálfum að
nokkru leyti að kenna að tortryggnin hafi fengið að magnast
upp á sumum tímum. Ef svörin væru skýrari, eins og þau geta
sannarlega verið, þá kallar það ekki á tortryggni eða vantraust í
garð Reglunnar.“
Og þarna hefur orðið breyting á að sögn Vals. Bræðurnir,
eins og þeir eru kallaðir sín á milli, eru nú opnari í umræðu um
starf Reglunnar.
„Jafnt og þétt höfum við opnað þessa umræðu. Það hefur ver-
ið gert með opnun heimasíðu, við gefum út tímarit sem aðgengi-
legt er á vefnum og liggur frammi víða á kaffistofum og nú opn-
um við Regluheimilið hér í Reykjavík á Menningarnótt og slíkt
hið sama hefur verið gert víða um land, ekki síst í tengslum við
100 ára hátíðarhöldin.“
Engin viðskipti stunduð innan Reglunnar
Líkt og áður var nefnt hafa margir áhrifamenn í íslensku sam-
félagi tilheyrt Frímúrarareglunni. Það á m.a. við um forseta
landsins, ráðherra, alþingismenn, hæstaréttardómara og
áhrifamenn úr íslensku atvinnulífi. Einhverjir kunna að spyrja
hvort Reglan beiti sér með einhverjum hætti í samfélaginu. Er
það hluti af markmiði hennar?
„Ég held að það sem m.a. hafi verið aðdráttarafl fyrir menn
sem hafa gegnt mikilvægum embættum eða störfum í samfélag-
inu sé einmitt sú staðreynd að hér fá þeir frið. Hér er enginn að
semja við þá eða þrasa við þá um eitt eða neitt. Hér er allt annað
uppi á teningnum. Hér er formlega bannað að tala um stjórnmál
eða trúardeilur. Hér fara engin viðskipti fram. Það er mögulega
ástæða þess að menn sem mikið hefur mætt á hafa gengið hingað
inn og losnað undan argaþrasi hversdagsins. Hér hafa menn t.d.
getað komið til þess einfaldlega að segja ekki neitt.“
Ólíkt mörgum öðrum félagasamtökum ber lítið sem ekkert á
því að Frímúrarareglan sinni góðgerðarstarfi í íslensku sam-
félagi. Lætur hún sig þau mál í léttu rúmi liggja?
„Góðgerðarstarf er óaðskiljanlegur hluti af því sem verið er
Í ár eru liðin 45 ár frá því að
Valur gekk í Frímúrararegluna.
Hann segir að tíma sínum hafi
verið vel varið innan veggja
hennar allan þennan tíma.
’Ég held að það sem m.a. hafi verið aðdráttarafl fyrirmenn sem hafa gegnt mikilvægum embættum eðastörfum í samfélaginu sé einmitt sú staðreynd að hér fáþeir frið. Hér er enginn að semja við þá eða þrasa við þá
um eitt eða neitt. Hér er allt annað uppi á teningnum.