Morgunblaðið - Sunnudagur - 25.08.2019, Blaðsíða 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25.8. 2019
Í
nýrri ljóðabók, Til í að vera til, sem kom
út á sjötugsafmæli hans á fimmtudag-
inn, leikur Þórarinn Eldjárn eins og svo
oft áður á lífsförunaut sinn, íslenska
tungu, líkt og konsertfiðlari á hljóðfæri
sitt. Það er afskaplega auðvelt að byrja að
rembast þegar leikið er á blessað tungumálið,
látið mig þekkja það, en sem fyrr virkar þetta
gjörsamlega áreynslulaust hjá Þórarni; orðin
leika á als oddi.
Ég nefni þetta þegar fundum okkar ber
saman á vinnustofu Þórarins daginn fyrir stór-
afmælið. „Það er nú allur gangur á þessu, skal
ég segja þér,“ svarar hann með hægð. „Sumt
kemur nokkuð auðveldlega en annað þarfnast
meiri yfirlegu en sést í eftirskoðun. Stundum
segir fólk við mig að málið yrki kvæðin sjálft
en þannig er það ekki. Því miður.“
Hann seilist eftir annarri ljóðabók, Vísna-
fýsn, og flettir upp ljóði sem heitir einfaldlega
Áreynslulaus stíll. Þar kveður Þórarinn:
Ég læt ykkur þennan texta í té
tónninn er falskur og rangur.
En lesendur halda að harðlífið sé
húrrandi niðurgangur.
Það verður líklega ekki betur dregið saman.
En aftur að nýju bókinni. Titillinn, Til í að
vera til, bendir afdráttarlaust til þess að lífs-
neistinn sé hvergi nærri slokknaður enda þótt
skáldið hafi nú náð þessum virðulega aldri.
„Það er alveg rétt,“ segir Þórarinn og bros-
ir. „Þegar maður var yngri þótti manni sjötug-
ir menn vera komnir á grafarbakkann – ef ekki
hreinlega í gröfina. Og í mörgum tilfellum var
það þannig. Fólk varð fyrr gamalt. Þetta hefur
breyst og í dag eru mínir jafnaldrar upp til
hópa í góðu andlegu og líkamlegu formi enda
meiri vitund um gildi þess að hreyfa sig og
hugsa um hvað maður lætur ofan í sig. Svo eru
almenn lífsþægindi auðvitað meiri. Sjálfum líð-
ur mér ekki eins og gömlum manni en það gæti
verið vottur um hrikalega sjálfsblekkingu.“
Þórarinn rifjar upp að þegar hann endurnýj-
aði ökuskírteinið sitt seinast, fyrir allmörgum
árum, þá þótti honum drepfyndið að það rynni
ekki út fyrr en árið 2019; þegar hann yrði sjö-
tugur. „Þá fannst mér þetta óralangt í burtu
en viti menn, hingað er ég kominn. Sem minnir
mig á það, ég þarf að endurnýja öku-
skírteinið.“
Listamaður hættir ekki út af aldri
Sjötugsafmælið er stundum haft sem viðmið í
samfélagi okkar mannanna þegar kemur að
því að ljúka dagsverkinu og setjast í helgan
stein. Þórarinn er fljótur að benda á, að það
eigi ekki við um sjálfstætt starfandi listamenn.
„Sem betur fer! Ég hef einmitt verið spurður
talsvert um þetta undanfarið: Ertu ekki að
fara að hætta? Svarið er einfalt: Listamaður
hættir ekki út af aldri. Það er eitthvað annað
sem dregur úr honum. Mitt erindi er að skapa
og koma einhverju frá mér. Það hefur ekkert
breyst.“
Á hinn bóginn hefur eiginkona Þórarins,
Unnur Ólafsdóttir veðurfræðingur, nýlega lok-
ið störfum, enda þótt hún sé þremur árum
yngri en bóndi hennar. „Það þýðir að við hjón-
in höfum nú frjálsari tíma saman. Ég hef alltaf
verið býsna hreyfanlegur í minni vinnu en
hennar störf hafa yfirleitt verið meira bind-
andi.“
Hverfum nú aftur í tímann. Snemma beygist
krókurinn, eins og sagt er, og Þórarinn áttaði
sig ungur á því hvert hann stefndi í lífinu.
„Áhugi minn á skáldskap byrjaði snemma og
ég var ekki gamall þegar mig fór að langa að
helga mig ritstörfum; strax í gagnfræðaskóla
var ég byrjaður að reyna að pota einhverju
saman og hélt því áfram í menntaskóla. Á þeim
tíma var ég þó ekki viss um að það væri gagn-
legt eða ætti erindi. Eins og gengur.“
Það var millileikur að fara í nám í bók-
menntum, með dálítilli heimspeki í bland, og
barst leikurinn til Lundar í Svíþjóð. Tilgang-
urinn var eftir sem áður að búa í haginn fyrir
feril á ritvellinum en brygðist það gæti hann
alla vega snúið sér að kennslu í íslensku eða
bókmenntum. Veturinn 1972-73 var Þórarinn
hér heima og las þá íslensku við Háskóla Ís-
lands. Fil. kand.-prófi lauk hann frá Lundi
1975.
„Margir blanda þessu saman, ritstörfum og
kennslu, en það æxlaðist þannig hjá mér, eftir
að fyrsta ljóðabókin mín kom út 1974, að ég
gat gert skrifin að vinnu. Við bjuggum í Stokk-
hólmi á þessum tíma og þetta gekk upp með
heimilisstörfum og barnastússi. Eitt leiddi svo
af öðru.“
Orðinn vanhæfur í allt annað
Afkoma ungra skálda er auðvitað ekki sjálf-
gefin eða trygg á þessu pínulitla málsvæði
okkar en Þórarinn kveðst þó snemma hafa
komist af, líkt og hann væri í föstu starfi við
kennslu eða annað slíkt. Draumurinn rættist.
„Ég hef haft lifibrauð mitt af ritstörfum allar
götur síðan.“
– Og snýrð þér vísast ekki að öðru úr þessu?
„Nei, ég er löngu orðinn vanhæfur í allt ann-
að.“
Ekki er hlaupið að því að draga 45 ára veg-
ferð saman í fáeinum setningum í blaðaviðtali
en þegar Þórarinn horfir um öxl þykir honum
standa upp úr að hann hafi alla tíð verið svo
lánsamur að bókum hans hafi verið vel tekið af
hinum almenna lesanda. „Ég get ekki kvartað
með það. Ég hef líka verið svo gæfusamur að
höfundarverk mitt er býsna fjölbreytt; ég hef
ort ljóð fyrir börn og fullorðna, stundum greini
ég raunar ekki þarna á milli, skrifað mikið af
smásögum, nokkrar skáldsögur og tekið að
mér alls konar verkefni, svo sem í leikhúsi. Ég
hef líka fengist töluvert við þýðingar og meira
að segja stundum skrifað í blöð. Það að skipta
um stellingar er mjög hollt, að minnsta kosti
hefur það verið þannig fyrir mig.“
Hann segir þýðingarnar alltaf hafa farið vel
með sínum frumskáldskap. „Það er allt öðruvísi
vinna að þýða en að yrkja sjálfur en alls ekki
auðveldara. Maður þarf í senn að vera trúr höf-
undinum og gefa af sér sjálfur,“ segir Þórarinn
og bætir við að hann hafi fengið margvísleg
verkefni sem þýðandi gegnum tíðina vegna
þess að hann sé einn tiltölulega fárra höfunda
hér um slóðir sem hafa tök á bundnu máli.
Þórarinn yrkir um starfsferilinn í nýju bók-
inni, meðal annars í ljóðinu Arfstarfi.
Oft hef ég setið og diktað upp dýrlegan arf,
dvalist á svæði mjög gráu.
Af kostgæfni hef ég þar unnið mjög eigingjarnt
starf
í íslenskra bókmennta þágu.
Spurður út í þetta svarar Þórarinn sposkur:
„Þetta er auðvitað öðrum þræði útúrsnúningur
og uppgerðarlítillæti en hitt er alveg rétt að
það er alls ekki sjálfgefið að menn geti alla
sína starfsævi sinnt því sem þeir brenna helst
fyrir.“
– Þá komum við aftur að íslenskri tungu. Er
ekki óhætt að tala um djúpa ást í því sam-
bandi?
„Jú, það má alveg orða það þannig. Frá því
ég man eftir mér hef ég haft mikinn áhuga á því
hvernig hlutirnir eru sagðir; fyrst og fremst á
íslensku, sem er mitt móðurmál, og það er sér-
stakt að hafa atvinnu af því að skrifa á tungu-
máli sem er talað af svo fáum. Á hinn bóginn tel
ég íslensku ekki merkilegra mál en öll önnur og
hef mikinn áhuga á öðrum tungumálum líka. Í
menntaskóla var enska mitt mesta og besta fag
og síðar gerðist ég handgenginn sænskri tungu
þegar ég bjó þar. Ég elska öll þessi mál en ís-
lenskuna samt mest. Möguleikar hennar, dýpt
og blæbrigði eru svo mikil og það hef ég alla tíð
reynt að nýta mér sem best.“
Hér má til gamans hnýta við limru úr Til í að
vera til, sem dæmi um það hvernig Þórarinn
leikur sér að orðum. Það heitir Ljóðjóðl/
jóðlljóð:
Í Sviss er víst lítið um ljóðlist
en landið er þekkt fyrir hljóðvist.
Svo allt sem er ort
er ort upp á sport
og ætlast er til að það jóðlist.
Íslenskan hefur oft haft það betra. Um það
þarf varla að deila. Eins og fleiri hefur Þór-
arinn áhyggjur af stöðu mála. Það kemur
glöggt fram í nýju bókinni, meðal annars í ljóði
sem heitir einfaldlega Fokk:
Íslensk tunga á í nokkrum vanda
er að kljást við margan ljótan fjanda,
gengur nú í gegnum mikinn sjokkeld.
Guð hvað ég þrái að hún verði fokkheld.
Enskuáhrifin eru yfirgnæfandi
„Ég hef fyrst og fremst áhyggjur af því hvern-
ig enskuáhrifin eru yfirgnæfandi,“ útskýrir
hann. „Maður sér þess víða merki, til dæmis í
töluðu máli og í skrifum fólks á netinu. Heilu
setningarnar og frasarnir hafa ruðst inn í mál-
ið; má þar nefna orð sem notuð eru í daglegu
tali, svo sem „actually“ og „basically“, án þess
að nokkur þörf sé á því.“
Hann nefnir titla á bókum og kvikmyndum
sem dæmi; fólk hafi þá kinnroðalaust á ensku í
stað þess að íslenska þá. „Þetta myndi fólk
aldrei gera ef titlarnir væru til dæmis á
frönsku eða pólsku. Hvers vegna þá á ensku?
Það er móðgun við þá sem ekki kunna ensku.
Og þeir eru til á Íslandi.“
Að dómi Þórarins eru vísbendingar um að
Ísland sé að verða tvítyngt land; fólk hoppi
áreynslulaust úr ensku yfir í íslensku og aftur
til baka – í einni og sömu setningunni. „Ég vil
vera á varðbergi gagnvart þessu og reyni að
gerast ekki sekur um það sjálfur. Þetta er allt
annað en að sletta, sem ég geri sjálfur, úr lat-
ínu, dönsku og jafnvel ensku. En slettan verð-
ur að hafa tilgang og notuð í hófi. Ég viður-
kenni að ég hef mikinn áhuga á þessum málum
en neita þó að þetta sé fasismi af minni hálfu.
Þetta er bara umhyggja fyrir íslenskunni.“
– Og þú vilt hafa hana fokkhelda?
„Já, takk. Sérstaklega þegar orðið er notað
sem áherslu- og blótsyrði. Ég held raunar að
enska orðið „fuck“ þýði allt annað en íslenska
orðið „fokk“. Menn halda gjarnan að þeir séu
að segja eitthvað allt annað; telja að þeir séu
yfirgengilega góðir í ensku en kunna svo lítið
sem ekki neitt. Þorsteinn heitinn Gylfason
sagði gjarnan að menn kynnu yfirleitt ekkert
annað mál en móðurmálið almennilega, nema
þá að þeir hefðu alist upp í tveimur löndum.
Það verður enginn tvítyngdur eftir á.“
Svo er það blessuð málfræðin. Þar má gera
betur. „Tökum nafnið mitt sem dæmi. Það er
með einu n-i í þolfalli en kemur sjaldan þannig
núorðið. Eigi að síður er ég ekki þeirrar skoð-
unar að eyða eigi yfirgengilegu púðri í að leið-
rétta smávillur í íslenskukennslu. Það má aldr-
ei verða aðalatriðið. Þetta má ekki verða
þannig að þeir sem ekki eru vel mæltir þori
ekki lengur að stynja upp orði.“
Að sögn Þórarins er það misskilningur að
allt í sambandi við málvöndun sé séríslenskt
fyrirbæri. „Í öllum vönduðum blöðum úti í
heimi, þar sem ég þekki til, eru dálkar þar sem
fólk er að velta þessum hlutum fyrir sér.
Hvernig segi ég hitt og hvernig segi ég þetta?
Má þar nefna Þýskaland, Svíþjóð, Danmörku
og Frakkland sem beinlínis ýtir undir stolt
vegna tungumálsins.“
Annað sterkt höfundareinkenni hjá Þórarni
er húmor. Gott dæmi um það er ljóðið Djúpa
laugin í nýju bókinni:
Í djúpa laug að dýfa sér
dirfska lítil þykir mér.
Í stærri háska stefna þaug
sem stinga sér í grunna laug.
Meðan verð ég
við kolann
„Mér er afskaplega mikilvægt að geta alltaf verið að koma einhverju saman. Að vera alltaf að.
Þannig líður mér best,“ segir Þórarinn Eldjárn rithöfundur sem hélt upp á sjötugsafmæli sitt í
vikunni. Hann hefur engin áform um að rifa seglin þótt hann sé kominn á þennan virðulega ald-
ur; mun sinna ástríðu sinni af sama kappi hér eftir sem hingað til, sköpunarþörfinni, skáld-
skapnum og ekki síst blessuðu móðurmálinu. Og sem fyrr með húmorinn að vopni.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is