Fréttablaðið - 31.12.2019, Síða 21

Gjarnan er fullt út úr dyrum þegar lífeyrissjóðir boða til kynningarfunda með sjóð-
félögum sem nálgast lögboðinn
eftirlaunaaldur eða hyggjast hætta
fyrr að vinna. Þegar þarna er komið
sögu á æviskeiðinu er vissulega
eðlilegt að menn hafi sérstakan
áhuga á réttindum sínum í lífeyr-
issjóðum, á útgreiðslu séreignar-
sparnaðar eða öðru því sem heyrir
til fjármála og af komu á efri árum.
Jafnframt er algengt að ein-
mitt þarna vakni menn upp við
að betur hefðu þeir sýnt lífeyris-
málum sínum meiri áhuga mun
fyrr á ævinni og haft þá svigrúm
til ráðstafana sem betur hefðu
verið gerðar þá. Slíkt svigrúm er
sjaldnast fyrir hendi um sextugt,
hvað þá síðar.
Lífeyrisréttindi eru verðmætasta
eign okkar og skipta meira máli en
íbúðir, bílar eða sumarhús! Þess
vegna er rík ástæða til að fólk bíði
ekki með það fram undir lok starfs-
ferils síns eða lengur að kynna sér
lífeyrisréttindi sín. Góð byrjun er
að fara inn á Lífeyrisgáttina, vefinn
lifeyrisgattin.is, til að fá yfirlit allra
réttinda sem viðkomandi hefur
unnið sér inn í samtryggingar-
sjóðum um dagana. Viðbúið er að
sami sjóðfélagi hafi greitt í f leiri
en einn sjóð, jafnvel í marga sjóði
frá upphafi. Nauðsynlegt er að fá
aðgang að eigin sjóðfélagavef og
best að leita til sjóðs sem greitt er
í eða greitt var síðast í, hafi menn
ekki sótt sér aðgang nú þegar.
Með þessu móti getur hver sem
er fengið heildarmynd af stöðu
sinni og réttindum. Hafa ber í huga
að réttindaávinnsla lífeyrissjóða
getur verið mismunandi. Hver
þúsundkall í iðgjaldi veitir ekki
endilega sama lífeyrisrétt í krónum
talið hjá sjóðum sem viðkomandi
greiðir í.
Að f leiru ber að gæta. Sjálf veit
ég til að mynda um fólk sem ráð-
stafaði meirihluta skylduiðgjalds
síns í lífeyrissjóð í sparnaðarleið
sem það fær ekki greitt úr fyrr en
um áttrætt. Missi það starfsgetu á
besta aldri fær það ekki greitt nema
sem svarar til brots af launum
sínum áður en starfsgeta skertist
og gerði sér ekki grein fyrir slíkum
af leiðingum.
Fæstir gera eðlilega ráð fyrir
öðru en að þeir haldi óskertri
starfsgetu til loka starfsævinnar
en svo bein og greið er lífsins braut
bara ekki hjá öllum, því miður.
Fólk ætti því að kanna fyrr en
síðar á starfsævinni hve mikið það
fengi úr lífeyrissjóðunum sínum ef
starfsorka skertist.
Séreignarsparnaður er mikil-
vægur liður í undirbúningi fyrir
efri árin og því fyrr sem byrjað er
að leggja fyrir því betra. Þá jafn-
gildir skattfrjáls séreignarsparn-
aður til húsnæðiskaupa veruleg-
um kjarabótum yngri kynslóða á
atvinnu- og fasteignamarkaði.
Tilgreindur séreignarsparnaður
kom nýlega til sögunnar í tengslum
við kjarasamninga á almennum
vinnumarkaði. Þar stendur fólk
frammi fyrir vali um að nýta 3,5%
af launum til að auka hlutdeild sína
í samtryggingu lífeyrissjóða eða
verja því frekar í séreignarsparnað.
Séreign getur skipt sköpum um
afkomu fólks sem hverfur af vinnu-
markaði og lif ir á eftirlaunum.
Um margar sparnaðarleiðir er að
velja hjá lífeyrissjóðum. Greiður
aðgangur er að upplýsingum um
leiðirnar og samsetningu þeirra
og um samanburð á ávöxtun sér-
eignarleiða. Þetta er að finna á
Lífeyrismál.is, vef Landssamtaka
lífeyrissjóða.
Kjarni máls er að fólk kanni vel
rétt sinn til lífeyris og taki lífeyris-
sjóðsmál sín alvarlega sem fyrst
á starfsævinni. Góðra gjalda vert
er að sinna vel viðhaldi fasteigna
sinna, bíla og sumarhúsa en mikil-
vægara að sýna fyrirhyggju gagn-
vart eftirlaunum og tryggingum
sem varða af komu á efri árum,
heilsu og líf.
Ráðlegt að hyggja í tíma
að lífeyrisréttindum
Í síðustu grein minni um málefni aldraðra í Fréttablaðinu fjallaði ég um þá eldri borgara sem eru
dæmdir til fátæktar. Þá sem hafa
engar aðrar tekjur en þær sem þeir
fá frá almannatryggingum. Í þessari
grein vil ég fjalla um eldri borgara
sem hafa aðrar tekjur, t.d. frá lífeyris-
sjóðum. Þetta fólk hefur unnið allt
sitt líf og safnað sparifé í von um að
það tryggi þeim áhyggjulaust ævi-
kvöld. Svona einfalt er það því miður
ekki, því stjórnmálamenn hafa lengi
stundað það að ráðast á sparnað
aldraðra í formi skerðinga.
Fólk er lögþvingað til að greiða
í lífeyrissjóði hvort sem því líkar
betur eða verr. Því er talin trú um
að þessi peningur sé sparifé þess.
Síðan kemur ríkið með krumluna og
hrifsar bróðurpartinn til sín í formi
skerðinga. Ríkið tekur 42 milljarða
af eldri borgurum í formi skerðinga
á hverju ári!
Nú er frumvarp Flokks fólksins í
meðförum þingsins sem felur í sér
hækkun á frítekjumarki lífeyris-
tekna úr núverandi 25.000 kr. í
100.000 kr. á mánuði. Ef frumvarpið
verður samþykkt stígum við eitt
sanngirnisskref sem gefur lífeyris-
þegum viðbótar 75.000 kr. á mánuði
eða 900.000 kr. á ársgrundvelli. Því
miður hafa ríkisstjórnaflokkarnir
ekki sýnt þessu máli áhuga.
Þrátt fyrir að barátta Flokks
fólksins gegn skerðingum hafi ekki
fengið mikinn stuðning annarra
stjórnmálaflokka, höfum við þó náð
markverðum árangri í baráttunni.
Eftir langar og strangar samninga-
viðræður í lok síðasta löggjafarþings,
féllust allir flokkar á þingsályktunar-
tillögu Flokks fólksins sem fól félags-
og barnamálaráðherra að sannreyna
áður framkomna kostnaðargrein-
ingu FEB (Félags eldri borgara) um
að samfélagið í heild sinni myndi
hagnast á því að afnema skerðingar
vegna launatekna aldraðra. Ráðherra
hefur nú skipað óháðan starfshóp
til að skera úr um málið. Ef starfs-
hópurinn kemst að þeirri niðurstöðu
að kostnaðargreiningin eigi við rök
að styðjast mun ríkisstjórnin leggja
fram frumvarp á Alþingi fyrir 1. mars
2020 um afnám skerðinga vegna
atvinnutekna aldraðra.
Þrátt fyrir þunga undiröldu og
kröfu um aukið réttlæti og afnám
skerðinga hefur fjórflokkurinn, og
klofningsframboð hans, sýnt vilja-
leysi í þessum málum. Ef við ætlum
að breyta kerfinu þá þurfum við að
velja nýtt fólk til valda.
Viljum við tryggja
öldruðum
áhyggjulaust ævikvöld?
Fle st i r er u s a mmá la u m að hagsmunum barns sé almennt best borgið ef for-
eldrar ná samkomulagi um forsjá,
lögheimili og umgengni. Þekkt er
að harður ágreiningur milli for-
eldra getur haft slæm áhrif á börn.
Um þetta fá foreldrar hér á landi
skýr skilaboð. Í barnalögum er
kveðið á um að foreldrum beri að
reyna sáttaleiðina áður en unnt er
að krefjast úrskurðar eða höfða
dómsmál.
Óhætt er að segja að skyldu-
bundin sáttameðferð nái til skyldu
samfélagsins til að bjóða úrræðið
og fyrir foreldra að skoða það
fremur en að taka þátt í því. Með
tilliti til hins síðarnefnda er sér-
staklega vísað til mála þar sem vafi
leikur á hvort sáttameðferð eigi við
eins og þegar um er að ræða heim-
ilisof beldi eða alvarlegan geð-
rænan eða fíknivanda.
Á Íslandi fer sáttameðferð í
umgengnismálum að mestu fram
hjá sýslumannsembættunum og
eins og á hinum Norðurlöndunum
með aðstoð sérfræðinga sem allir
eru menntaðir sérstaklega til starf-
ans. Sérfræðingarnir hafa í krafti
menntunar sinnar og starfa víð-
tæka þekkingu og reynslu af mál-
efnum barna og fjölskyldna, stöðu
þeirra og réttindum.
Almenn ánægja
og jákvæður árangur
Samkvæmt rannsóknum og athug-
unum á sáttameðferð, þar sem deilt
er um hagsmuni barna, á Íslandi og
í nágrannalöndum okkar, virðist
almenn ánægja ríkja með úrræðið
og virðast aðilar fúsir til að sæta því
að skyldað sé til hennar. Heyrir það
til undantekninga að foreldrar kjósi
að taka ekki þátt í sáttameðferð. Við
meðferð mála hjá sýslumönnum þar
sem deilt er um hagsmuni barna er
lögð áhersla á að leysa mál fremur
með sátt en úrskurði sýslumanns.
Flest umgengnismál sem koma til
úrlausnar hjá sýslumönnum leys-
ast með samkomulagi foreldra. Af
þeim umgengnismálum sem sýslu-
maðurinn á höfuðborgarsvæðinu
fær til meðferðar eru kveðnir upp
úrskurðir í undir 10% mála.
Þrátt fyrir skyldubundna sátta-
meðferð eiga foreldrar rétt á því að
bera umgengnismál undir stjórn-
vald, þ.e. sýslumann eða dómstól,
til úrlausnar en hægt er að gera
kröfu um að dómari taki afstöðu til
umgengni í dómsmáli sem höfðað
er vegna forsjár eða lögheimilis.
Aðkoma sérfræðinga
í málefnum barna
í málsmeðferð umgengnismála
Við meðferð mála hjá sýslumönn-
um þar sem deilt er um hagsmuni
barna eiga þau kost á að tjá sig við
sérfræðing í tengslum við sátta-
meðferð, sérfræðiráðgjöf, umsögn
sérfræðings um mál eða annað lið-
sinni sérfræðings vegna slíks máls.
Viðtöl við börn eru þannig tekin af
sérfræðingi í málefnum barna að
beiðni löglærðs fulltrúa í málinu.
Líta ber á viðtöl við börn í stjórn-
sýslu sem einn mikilvægasta grunn
í allri málsmeðferð og ákvarðana-
töku mála er þau varða.
Í dag starfa fyrir sýslumenn fimm
félagsráðgjafar, með löggild starfs-
réttindi frá landlæknisembætt-
inu, sem sérfræðingar í málefnum
barna. Félagsráðgjafarnir hafa
umfangsmikla og víðtæka starfs-
reynslu í sínu fagi, við störf með
börnum og í þágu barna.
Við málsmeðferð sýslumanna
í umgengnismáli, eins og þekk-
ist við málsmeðferð slíkra mála í
nágrannalöndum okkar, getur verið
þörf á að umgengni fari fram undir
eftirliti, t.d. vegna of beldis eða
fíkniefnavanda, ekki síst til að hægt
sé að fylgjast með hvernig gengur,
veita aðhald og meta hver reynslan
er af tiltekinni umgengni. Sýslu-
menn geta, eins og dómarar sem eru
úrskurðarvald í umgengnismálum
á hinum Norðurlöndunum, gefið
sérfræðingi í málefnum barna víð-
tækt umboð til að afla upplýsinga
í máli, rannsaka það og skrifa um
það skýrslu. Í skýrslunni komi
m.a. fram rökstuddar tillögur að
lausnum þar sem hagsmunir barna
eru að leiðarljósi og í samræmi við
sjónarmið barnalaga. Beinist þann-
ig vinna sérfræðings að því að leiða í
ljós aðstæður, aðbúnað, forsögu og
reynslu viðkomandi barna og gefa
umsögn um tiltekin álitaefni.
Áhrifaríkustu breytingar
til batnaðar hér og nú
Erfitt er að sjá hvernig það eitt og sér
að færa úrskurðarvald samkvæmt
barnalögum frá sýslumannsemb-
ættunum til dómstóla sé til þess
fallið að bæta málsmeðferðina frá
því sem nú er. Ef til vill yrði stærsta
breytingin sú að aðilar gætu ekki,
þar sem fáir hefðu fjárhagslegt bol-
magn til þess, stofnað endurtekið
til ágreiningsmála jafnvel á veikum
grunni. Velta má fyrir sér hvort
breyta ætti lagagrundvelli slíkra
beiðna frá því sem nú er. Í dag er
samkvæmt barnalögum hægt að
stofna til umgengnismáls, jafnvel
þó að dómur um forsjá og umgengni
sé nýgenginn, eða nýlega búið að
kveða upp úrskurð um umgengni.
Það er óhjákvæmilegt fyrir sýslu-
menn að taka til skoðunar hvert og
eitt erindi sem berst, jafnvel þó afar
skammur tími sé liðinn frá síðustu
úrlausn.
Eins og áður er nefnt eru fimm
sérfræðingar í málefnum barna
starfandi fyrir sýslumannsemb-
ætti landsins í rétt rúmum fjórum
stöðugildum. Þegar þetta er skrifað
er staðan í málaf lokknum þann-
ig að aðilar þurfa að gera ráð fyrir
því, að frá því að þeir leggja inn
beiðni í umgengnismáli hjá sýslu-
manni, muni líða rúmt ár þar til
sáttameðferð hefst í málinu og er
þá meðtalinn biðtími eftir fyrstu
fyrirtöku málsins hjá löglærðum
fulltrúa sýslumanns. Í dag bíða um
165 mál, þar sem þörf er á sátta-
meðferð, þess að komast í upphafs-
vinnslu hjá lögfræðingi. Nú þegar
bíða 190 mál sáttameðferðar. Alls
má því gera ráð fyrir að 355 mál
bíði þess að sáttameðferð hefjist.
Að jafnaði er um 550 málum vísað
í sáttameðferð á ári en gera má ráð
fyrir að hver sérfræðingur geti lokið
rúmlega 100 málum á ári. Það er því
augljóst að með sama áframhaldi
muni bið eftir sáttameðferð halda
áfram að lengjast.
Um er að ræða mikinn fjölda
mála, sem mörg hver krefjast mik-
illar vinnu. Augljóst er að mála-
f lokkurinn í dag er fjársveltur,
Óháð því hvar verkefnið er, þá er
ljóst að því verður ekki sinnt, svo
vel sé, öðruvísi en að sett sé meira
fjármagn í verkefnið svo fjölga megi
starfsfólki.
Langvarandi deilur geta hindrað
eða dregið úr möguleikum barns
til að alast upp við þroskavænleg
skilyrði. Mikilvægasta úrlausnar-
efnið er því að minnka deilur for-
eldranna. Foreldrar þurfa að hafa
greiðari aðgang að aðstoð og ráð-
gjöf, tengdri uppeldisráðgjöf og for-
eldrasamvinnu, eftir uppkvaðningu
dóms eða úrskurðar og má í þessu
sambandi benda á 17. gr. laga um
félagsþjónustu sveitarfélaga, þar
sem segir m.a. að sveitarfélög skuli
veita ráðgjöf m.a. vegna skilnaðar,
forsjár og umgengni.
Hér vaknar einnig óhjákvæmi-
lega sú spurning hvort heimild
eigi að vera til þess í barnalögum
að skipa barni talsmann, í þeim
tilvikum sem um er að ræða lang-
vinnar og sérlega harðar deilur sem
hafi komið niður á barni.
Sáttameðferð og málsmeðferð umgengnismála
hjá sýslumannsembættunum á Íslandi
Þórdís
Rúnarsdóttir
fagstjóri hjá
Sýslumanninum
á höfuðborgar-
svæðinu
Ríkið tekur 42 milljarða
af eldri borgurum í formi
skerðinga á hverju ári!
Lífeyrisréttindi eru verð-
mætasta eign okkar og
skipta meira máli en íbúðir,
bílar eða sumarhús!
Þrátt fyrir skyldubundna
sáttameðferð eiga foreldrar
rétt á því að bera umgengn-
ismál undir stjórnvald, þ.e.
sýslumann eða dómstól, til
úrlausnar en hægt er að gera
kröfu um að dómari taki
afstöðu til umgengni í dóms-
máli sem höfðað er vegna
forsjár eða lögheimilis.
Eyrún
Einarsdóttir
áhættustjóri
Birtu lífeyris-
sjóðs
Sigurjón
Arnórsson
framkvæmda-
stjóri Flokks
fólksins
3 1 . D E S E M B E R 2 0 1 9 Þ R I Ð J U D A G U R20 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð