Bændablaðið - 11.01.2018, Blaðsíða 22

22 Bændablaðið | Fimmtudagur 11. janúar 2018
Mikill frostakafli í Ameríku og á
Íslandi undanfarnar vikur virðist
ekki beint vísbending um hlýnandi
loftslag. Eigi að síður sýna
hafísmælingar vísindamanna hjá
NASA á norðurhveli að ísbreiðan
þakti aðeins 4,64 milljónir
ferkílómetra þann 13. september
síðastliðinn. Það er þó ekki met
eins og búast hefði mátt við eftir
met hvað varðar litla ísmyndun á
síðasta vetri. Eigi að síður er það
áttunda minnsta ísþekja sem sést
hefur frá því mælingar hófust.
Ísþekjan á norðurslóðum hefur
farið ört minnkandi frá því hún
var mest 1970. Er það talið merki
um hlýnun loftslags sem í það
minnsta að hluta til er talin stafa af
aukningu á CO2 í andrúmsloftinu
af mannavöldum. Samkvæmt
gervihnattamyndum sem teknar voru
í haust þegar sumarbráðnun á hafís
hafði náð hámarki var ísbreiðan 1,58
ferkílómetrum minni en að meðaltali
á árinu 1980 til 2010.
Í hverjum einasta mánuði frá
janúar og fram í ágúst 2017 var
ísmyndun sú minnsta sem sést hefur
á norðurslóðum frá því mælingar
hófust. Sumrabráðnunin frá ágúst
og fram í september, hefði því átt
að skila meti í þá áttina líka, en það
varð ekki raunin. Hvort miklir kuldar
í árslok og byrjun janúar á nýju ári
breyti þróuninni eitthvað verður svo
að koma í ljós.
Sumir spá kólnandi veðurfari
næstu áratugina
Kólnun á norðurpólnum um þessar
mundir er þó í takt við kenningar
sumra vísindamanna, eins og Páls
Bergþórssonar veðurfræðings, sem
spáð hefur mikilli kólnun á næstu
áratugum í takt við náttúrulegar
sveiflur. Þá hafa aðrir vísindamenn
bent á litla virkni sólar um þessar
mundir sem muni skila sér í
kólnandi veðurfari á norðurhveli
næstu áratugina. Hugsanlegt er
talið að hátt gildi svonefndra
gróðurhúsalofttegunda í lofthjúpnum
vegi þó á móti þeirri kólnun.
Stórviðri höfðu áhrif á ísbráðnun
Mest hefur ísbráðnunin á norðurhveli
mælst á árunum 2007, 2012 og 2016.
Þessi ár áttu það líka sammerkt
að miklir öfgar voru í veðurfari
samkvæmt upplýsingum NASA
Goddard geimferðastofnunarinnar
í Greenbelt í Maryland. Eru stórviðri
með hlýindum á norðurslóðum talin
hafa haft mikil áhrif á ísbráðnunina
á þessum árum. Óveðri af þeim toga
var ekki til að dreifa á norðurslóðum
á síðastliðnu sumri. Segja
vísindamenn stofnunarinnar að
ólíklegt sé að óveður af þessum toga
hefði haft mikil áhrif á ísbráðnunina
fyrir þrem áratugum. Ástæðan er
að þá var ísþekjan mun þykkri og
samfelldari og síður hætta á að hún
brotnaði upp.
Ísbreiðan á suðurhveli jókst þvert
á kenningar um hlýnun loftslags
Það hefur hins vegar vakið
athygli vísindamanna að á sama
tíma og ísbreiðan á norðurhveli
hefur farið minnkandi á síðustu
þrem áratugum, þá jókst ísinn að
meðaltali á suðurhvelinu á árunum
frá 1979 til 2015. Hvernig það fer
saman við kenningar um meðaltals
hlýnun loftslags hefur ekki verið
útskýrt með sannfærandi hætti.
Síðustu tvö ár hafa þó skorið
sig úr á suðurhvelinu með meiri
ísbráðnun yfir sumartímann en
venjulega. Vísindamenn telja þó
enn of snemmt að fullyrða að
þróunin þar sé að snúast við á
svipaðan veg og menn hafa orðið
vitni að á norðurhveli jarðar.
/HKr.
Heimur í helvegi?
Mjölrætur í vanda
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið
lagði til við Norðurþing og
Skútustaðahrepp undir lok
síðasta árs að framlengja
gildistíma samnings umhverfis-
og auðlindaráðuneytisins og
sveitarfélaganna um rekstur
Náttúrustofu Norðausturlands um
eitt ár, eða til ársloka 2018.
Byggðarráð Norðurþings
samþykkti fyrir sitt leyti að
rekstrarsamningur Náttúrustofu
Norðausturlands verði framlengdur
með þeim hætti sem ráðuneytið
gerir ráð fyrir. Sveitarfélögin taka
jafnframt vel í að árið 2018 verði
nýtt til að fara yfir stöðu og verkefni
náttúrustofa í ljósi reynslu af
starfsemi þeirra og framtíðarsýn. Rétt
er að sú vinna taki mið af tillögu til
þingsályktunar um náttúrustofur sem
lögð var fram á 145. löggjafarþingi
2015–2016.
Sveitarfélögin benda á að
auk rekstrarsamings er í gildi
samningur milli umhverfisráðherra
og Náttúrustofu Norðausturlands um
fuglavöktun í Þingeyjarsýslum, dags.
12. mars 2009. Samningurinn byggir
á sérstakri fjárheimild sem ætlað er
að efla atvinnu og byggð á svæðinu
og gildir svo lengi sem fjárheimildin
sem hann byggir á er veitt á
fjárlögum. Í bréfi ráðuneytisins til
náttúrustofa þann 22. september
sl. kom fram að umhverfis- og
auðlindaráðherra hefði gert tillögu,
sem birtist í frumvarpi til fjárlaga
2018, sem felur í sér að þessi tiltekna
fjárveiting, sem nú nemur 10,7
milljónum króna verði felld niður.
Byggðarráð Norðurþings
mótmælir þessari tillögu harðlega
og lítur svo á að ráðherra sé bundinn
af þeim samningi sem í gildi er um
fuglavöktun í Þingeyjarsýslum,
svo lengi sem fjárheimildin sem
hann byggir á sé ekki felld út að
frumkvæði fjárveitingavaldsins.
Sveitarfélögin fara því fram á að
umhverfis- og auðlindaráðherra
virði gildandi verkefnissamning
við Náttúrustofu Norðausturlands,
leiðrétti sína tillögu og komi því á
framfæri við fjárlaganefnd Alþingis
við afgreiðslu fjárlaga 2018. /MÞÞ
Tölvugerð mynd af hafísnum á norðurhveli 13. september 2017. Myndir / NASA
Ísbreiðan á norðurhveli jarðar minnkaði
minna 2017 en við mátti búast
Eins og sjá má var staða hafíssins á norðurslóðum með þeim hætti að fært
var um siglingaleið fyrir norðan Rússland. Appelsínugula línan sýnir meðaltal
ísþekjunnar á 30 ára tímabili frá 1981.
Kjarnorkuknúinn rússneskur ísbrjótur brýtur sér leið í gegnum ísbreiðuna
á norðurslóðum.
Samningur um Náttúrustofu
Norðurlands framlengdur
Fyrir skömmu kom út nýjasta
útgáfa af IUCN Red List sem
er listi yfir dýr og plöntur í
útrýmingarhættu. Í listanum að
þessu sinni er að finna lista yfir
41 tegund planta sem tilheyra
ættkvíslinni Dioscorea sem
stundum eru kallaðar mjölrætur
á íslensku. Þekktasta tegundin
innan ættkvíslarinnar er líklega
yam-rótin.
Plöntur af ættkvíslinni Dioscorea
eru ríflega 600 og vaxa í hitabeltinu.
Þrátt fyrir að vera breytilegar
að útliti eiga allar plöntur
ættkvíslarinnar það sameiginlegt að
mynda stóra og mjölmikla forðarót
eða rótarstöngul.
Innan ættkvíslarinnar eru
nokkrar tegundir sem eru dagleg
fæða hundruð milljóna manna
og kallast yam og nýttar vegna
rótarinnar. Rætur ólíkra tegunda
eru frá því að vera svipaðar stórum
kartöflum að stærð upp í að vera
einn og hálfur metri að lengd og
allt að 70 kíló að þyngd.
Tegundirnar í útrýmingarhættu
sem um ræðir er eingöngu að finna
á eyjunni Madagaskar og í Suður-
Afríku.
Ofnýting villtra mjölróta
Þrátt fyrir að yam sé þriðja mest
ræktaða nytjaplanta í heimi er mikið
um að aðrar tegundir mjölróta séu
grafnar upp í náttúrunni og nú er
svo komið að fjöldi villtra tegunda
er ofnýttur.
Á eyjunni Madagaskar finnast
30 tegundir mjölróta villtar og
eru margar þeirra á lista Kew-
grasagarðsins yfir plöntur í
útrýmingarhættu.
Í Suður-Afríku láta menn sér
yfirleitt nægja að borða ræktaðar
mjölrætur og minna um að villtar
tegundir séu nýttar til matar. Suður-
afrísku tegundirnar eru þar á móti
margar hverjar mjög sjaldgæfar
og sérstakar hvað þróun varðar og
margar tegundirnar einstakar að
lögun. Mjölrætur í Suður-Afríku
eiga til, ólíkt öðrum ættingjum
sínum, að mynda myndarlega
stöngulrót sem vex ofanjarðar.
Talið er að villtar mjöl-
rótartegundir í Suður-Afríku séu
í engu minni og jafnvel meiri
útrýmingarhættu en á Madagaskar
vegna breytinga á landnotkun.
Efni í getnaðarvarnarpillunni
Auk þess að hafa verð nýttar sem
fæða voru hormónar sem notaðir
voru í getnaðarvarnarpilluna og
aðrar lyfjagerðir upphaflega unnir
úr mjölrót.
Útrýming tegundar er alltaf
sorgleg og eins og orðið gefur
til kynna endanleg því eftir að
búið er að útrýma tegund er hún
útdauð og of seint að grípa til
verndunaraðgerða. /VH
Fílsfótur Dioscorea elephantipes.