Bændablaðið - 11.01.2018, Side 50

Bændablaðið | Fimmtudagur 11. janúar 201850
MENNING&LISTIR
Austfirsk ljóskáld:
Þegar skó af skönkum dreg – við skapadóm
– Ný ljóðabók hins afkastamikla rithöfundar Guðjóns Sveinssonar frá Þverhamri í Breiðdal
Félag ljóðaunnenda á Austurlandi,
sem er undir stjórn Magnúsar
Stefánssonar, sendi frá sér fyrir
nýliðin jól sautjándu bókina í
flokki austfirskra ljóðskálda.
Þetta er ljóðabókin „Þegar skó af
skönkum dreg – við skapadóm“,
eftir Guðjóns Sveinsson frá
Þverhamri í Breiðdal. Hann hefur
verið afkastamikill við skriftir í
gegnum tíðina og alls hafa komið
út eftir hann 38 bækur.
Í samantekt Magnúsar Stefáns-
sonar um útgáfuna segir:
Guðjón Sveinsson byrjaði ungur
að skrifa sögur og setja saman
vísur og ljóð. Þar mun hann ekki
síst hafa notið þess er hann nam
ungur við móðurkné. Aðeins níu
ára gamall birti hann fyrstu skrifin
á prenti, í barnablaðinu „Vorið“
og fermingarárið sitt vann hann til
verðlauna í smásagnasamkeppni
blaðsins. Hann hafði yndi af
ritgerðasmíð í skóla og hélt síðan
áfram tryggð við skriftirnar og
vísnagerðina.
Fyrsta bókarhandritið
Sennilega hefur alltaf legið í loftinu
að Guðjón hlyti að stíga skrefið til
fulls, svara köllun sinni og gerast
rithöfundur. Fyrsta bókarhandrit
sitt skrifaði hann veturinn 1962–
1963, var þá að ná heilsu eftir
alvarleg veikindi og sjúkralegu á
Vífilsstöðum. Hann hefur geymt
þetta fyrsta handrit sitt og það hefur
ekki komið fyrir augu lesenda.
Ísinn brotinn
Guðjón skrifaði barnabókina
Njósnir að næturþeli og var þá
farinn að kenna við barnaskólann á
Staðarborg í Breiðdal. Bókin kom út
árið 1967. Síðan sendi Guðjón árlega
frá sér bók í sama anda næstu fjögur
ár og sú sjötta bættist við tveimur
árum síðar.
Allar þessar bækur eru mjög
spennandi, hann hefur oft nefnt
þær reyfarana sína, þær eru
skrifaðar í þeim anda sem þá
ríkti í gerð barnabóka hér á landi.
Fyrirmyndin var að nokkru sótt
út fyrir landsteinana, til frægra
höfunda og metsölubóka þeirra.
Börnin, söguhetjur Guðjóns, lenda
í hverju ævintýrinu á fætur öðru
og reynast ótrúlega snjöll að leysa
flóknustu glæpamál og urðu í einu
vetfangi heimilisvinir hjá íslenskum
barnafjölskyldum.
Tókst vel að skrifa
leynilögreglusögur
Fróðlegt er að athuga hvað Silja
Aðalsteinsdóttir segir um sögur
Guðjóns í bók sinni Íslenskar
barnabækur og út kom árið 1981.
Hún fer nokkuð hörðum orðum
um reyfarana almennt og marga
höfunda sem höfðu skrifað fyrir
unglinga. En um höfundinn Guðjón
Sveinsson segir hún að hann sé „sá
eini sem hefur tekist verulega vel að
skrifa íslenskar leynilögreglusögur
handa unglingum.“ (Silja 284). Hún
rökstyður mál sitt meðal annars á
þennan veg:
„Guðjóni gengur furðanlega að
gróðursetja sögur sínar í íslenskri
mold, enda sparar hann ekki lýsingar
á umhverfi og náttúru. Þær lýsingar
eru oft góðar en stinga stundum
nokkuð í stúf við atburðina sem
gerast, því þær geta verið allt að því
ljóðrænar. Einnig vísar Guðjón til
raunverulegra atburða og staðreynda
í íslensku þjóðlífi og sögu, sem gefur
bókunum sérstæðan svip.“ (Silja
284–285).
Þessar tilvitnanir styðja þá
skoðun að Guðjón hafi strax í
upphafi skapað sér sína eigin stefnu
og aðferðir sem rithöfundur, jafnvel
á meðan hann er enn að skrifa hinar
spennandi unglingabækur.
Þáttaskil á rithöfundarferlinum
Þá er komið að þáttaskilum á
rithöfundarferli Guðjóns.
Árið 1972 sendi hann frá sér
bókina Ört rennur æskublóð. Hún
þótti nýlunda, ekki síst fyrir þá sök
að horfið var frá hinni ríkjandi tísku
unglingasagna en fjallað um íslenskt
hversdagslíf og einnig á nærfærinn
hátt um vandamál sextán ára pilts
og fylgst með því hvernig hann nær
smátt og smátt tökum á lífi sínu við
erfið störf um borð í fiskibát.
Söguhetjan, Logi, flýr að heiman
vegna ofríkis föður síns. Hann er
óánægður með lífið og getur ekki
hugsað sér að fara í menntaskóla
eins og foreldrar hans vilja. Honum
finnst hann hvergi njóta sín, hvorki í
skólanum né á knattspyrnuvellinum
og allra síst á heimilinu. Hann fer til
sjós og sagan greinir frá baráttu hans
þar, hann verður að sanna getu sína
til þess að öðlast viðurkenningu sem
fullgildur sjómaður. Þessi barátta
endar með sigri Loga. Eftir það getur
hann mætt föður sínum og snúið til
fyrra lífs.
Í áður nefndri bók um
íslenskar barnabækur lýkur Silja
Aðalsteinsdóttir umfjöllun sinni
um Ört rennur æskublóð með
eftirfarandi ályktun:
„Það er einkum með lýsingum
sínum á lífinu um borð og þeim
spurningarmerkjum sem Guðjón
setur við valdslegt uppeldi sem
sagan af Loga verður nýstárleg og
gagnrýnin skáldsaga sem markar
tímamót í skrifum fyrir unglinga.“
(Silja 338).
Anna Heiða Pálsdóttir, doktor
í bókasafnsfræðum, sagði í
blaðaviðtali að þessi bók Guðjóns
væri hornsteinn í barnabókmenntum
síns tíma. Fleiri hafa skrifað um
bókina en Silja, meðal annars
skrifaði Jón Baldvin Halldórsson
athyglisverða prófritgerð um hana
við Háskóla Íslands.
Glaumbæjarbækurnar
Glaumbæjarbækurnar, fjögurra
bóka flokkur, eru án efa þekktastar
af bókum Guðjóns frá árunum
kringum 1980. Þær einkennir hin
létta og leikandi frásögn höfundar,
blönduð kímni en undir liggur alvara
lífsins með gagnrýni á samfélagið og
virðingu fyrir náttúrunni. Sögusviðið
er sjávarþorp og nágrenni þess og
fylgst er með barnafjölskyldu í
þorpinu við leik og störf, ekki síst
við búskap sem fjölskyldan stundar
í hjáverkum.
Silja segir um fyrstu bókina,
Glatt er í Glaumbæ (1978):
„Persónusköpun á foreldrum er
einna best í þessari bók Guðjóns af
öllum sögum um samskipti barna
og fullorðinna síðustu ár.“ (Silja
340). Hún segir einnig um afstöðu
höfundarins að hann gagnrýni
valdsmenn með nöpru háði, meti
hins vegar fábreytt, alþýðlegt líf
mikils. (Silja 341).
Margar barnabókanna frá þessum
umrædda tíma eru ævintýri eða
fantasíur, Saga af Frans litla fiskistrák,
Ævintýrið við alheimstjörnina,
Kettlingurinn Fríða fantasía og
rauða húsið í reyniviðargarðinum,
Hamingjublómin, Snjóhjónin
syngjandi, Leitin að Morukollu.
En höfundurinn er trúr hugsjónum
sínum, hann gleymir ekki ástinni
til náttúrunnar, leggur rækt við
gagnrýna hugsun og tekur svari
lítilmagnans gegn kúgurunum.
Aðrar bækur segja frá veraldlegri
atburðum, Loksins kom litli
bróðir, Kvöldstund með pabba,
Grallaraspóar og gott fólk. Sú síðast
nefnda kom út árið 1989 og er safn
sex smásagna fyrir börn en það
form má telja sérgrein höfundarins.
Sigurður Haukur Guðjónsson sagði
svo í ritdómi um bókina sem birtist
í Morgunblaðinu:
„Það er gaman að eiga þess kost
að rétta barni svo frábærar sögur.
Þær eru í sparifötum ritleikni, kímni,
góðvilja, gera því lífið bjartara,
betra.“
Sneri sér að öðrum lesendahópi
Breyting verður á viðfangsefnum
Guðjóns á síðasta áratug aldarinnar
og hann sendir aðeins frá sér fjórar
barnabækur eftir 1990, þá síðustu
árið 2008. Hann snýr sér nú að öðrum
lesendahóp, hinum eldri. Ekki svo
að skilja að fullorðnir lesendur hafi
þurft að sniðganga fyrri bækur hans,
þvert á móti hefur það
orð legið á að flestar
barnabækur Guðjóns
hæfi engu síður
þroskaðri lesendum.
Sagan af Daníel
Hæst ber á tíunda
áratugnum mikið og
sérstætt verk, fjögurra
binda skáldsögu sem
kom út á árunum
1994–1999 og hlaut
heitið Sagan af
Daníel.
Verkið vitnar um ótrúlega elju,
viljastyrk og úthald höfundarins,
ekki síst þegar litið er til þess að um
litla uppörvun eða utanaðkomandi
hvatningu hefur verið að ræða.
Guðjón er ekki þekktur fyrir að
ganga frá hálfunnu verki – fyrir
það megum við vera þakklát sem
njótum sögunnar. Þetta magnaða
skáldverk má ekki eingöngu skoða
sem minnisvarða um hugþekkan
og góðan dreng – heldur ekki síður
sem enn eina lofgjörð höfundarins
til byggðarinnar sinnar, Breiðdals,
sennilega þá innilegustu, dýpstu
og þá sem lengst verður í minnum
geymd.
Ljóðagerð Guðjóns
Guðjón samdi fyrstu vísur sínar og
ljóð strax í æsku og hefur lengst af
stundað ljóðagerð samhliða öðrum
ritstörfum og birt ljóð í blöðum,
tímaritum og nokkrum safnritum.
Samt var það ekki fyrr en árið 1991
að hann sendi frá sér sína fyrstu
ljóðabók, Með eitur í blóðinu. Þar
birtust liðlega 60 ljóð, ort á árunum
1983–1985 um baráttu höfundar við
erfiðan sjúkdóm og afleiðingar hans.
Aðra ljóðabók sína gaf Guðjón
út árið 1998 og tileinkaði hana
„öllu skógræktarfólki og öðru er
ann ræktun og óspilltu umhverfi.“
Tileinkunin hæfir vel efni og anda
ljóðanna. Bókin hlaut heitið Í garði
konu minnar.
Þriðju ljóðabókina tileinkaði
Guðjón konu sinni, Jóhönnu
Sigurðardóttur. Bókin kom út á
afmæli Jóhönnu, 18. maí 2002 og
nefnist einfaldlega: Á afmæli konu
minnar. Það sem öðru fremur gerir
útgáfuna sérstaka er geisladiskur
sem fylgdi bókinni og hefur að
geyma tónlist eftir höfund hennar.
Ekki var ljóðabrunnur Guðjóns
þurrausinn eftir útkomu þessara
bóka því að hann sendi frá sér
þrjár ljóðabækur í viðbót á árunum
2008–2010. Þær nefnast Ljóð og
litir I–III. Þetta eru nokkuð sérstakar
ljóðabækur, fallegar útlits og í stóru
broti. Í hverri opnu blasir við mynd
á vinstri síðu og ljóð á þeirri hægri.
Myndirnar eru flestar úr Breiðdal.
Guðjón B. Stefánsson,
dóttursonur höfundar, sá um hönnun
og umbrot bókanna. Langflest ljóðin
í þessu safni, sem nú kemur fyrir
sjónir lesenda, hafa áður birst í
þessum sex ljóðabókum sem hér
hafa verið nefndar.
Viðurkenningar fyrir
smásagnagerð
Smásagnaformið hentar Guðjóni
vel, sérstaklega þegar hann skrifar
fyrir unga lesendur og hefur hann
ítrekað hlotið viðurkenningu og
unnið til verðlauna fyrir sögur sínar.
Árið 1981 birtist sagan Morgundögg
í smásagnasafni sem kom út í Noregi
í útgáfu Samtaka móðurmálskennara
á Norðurlöndum. Áður hafði sagan
verið valin sú besta af íslenskum
sögum sem bárust í keppnina. Sagan
birtist síðan árið 1987 í hollensku
smásagnasafni eftir norræna höfunda
og var eina íslenska sagan í safninu.
Á árunum 1984 og 1985 efndu
Samtök móðurmálskennara til
samkeppni um smásögur fyrir
unga lesendur og Mál og menning
gaf út bækur með bestu sögunum,
Vertu ekki með svona blá augu með
unglingasögum og Gúmmískór með
gati með sögum fyrir yngri börn.
Það kemur ekki á óvart að Guðjón
er eini höfundurinn sem á sögur í
báðum bókunum.
Sagan Hundavakt var birt í safni
sem Almenna bókafélagið gaf út árið
1984 og sagan Sá gamli í afmælisriti
Vigdísar Finnbogadóttur, Yrkju, árið
1990. Tvisvar sinnum hafa sögur
eftir Guðjón verið valdar til flutnings
í Ríkisútvarpinu að undangenginni
keppni, var það árin 1994 og 1996.
Árið 1994 birtist sagan Á afmæli
nátttröllsins í bókinni Ormagull
eftir samkeppni Barnabókaráðs
á ári fjölskyldunnar og árið 1998
sagan Róður í bókinni Áfram Óli
eftir enn eina samkeppni Samtaka
móðurmálskennara. Róður birtist
einnig í smásagnasafni í Finnlandi
árið 2001.
Viðurkenning IBBY samtakanna
Árið 2002 hlaut Guðjón
viðurkenningu Íslandsdeildar IBBY
samtakanna, Vorvindana, fyrir allt
það sem hann hafði lagt fram til
bókmennta fyrir börn og unglinga.
Var það mikill heiður sem fáum
hafði þá hlotnast.
Þegar Guðjón fagnaði fjörutíu ára
rithöfundarafmæli sínu, árið 2007,
gaf hann út safn smásagna sinna
sem tengdar eru sjómennsku. Þetta
er glæsileg bók og ber með rentu
nafnið Saltkeimur.
Hálfrar aldar ferill
Hálf öld er liðin síðan fyrsta bók
Guðjóns Sveinssonar kom út.
Fyrst í stað voru skriftirnar unnar
í hjáverkum en að því kom að
þær urðu aðalstarf höfundarins.
Bókaforlag Odds Björnssonar á
Akureyri gaf lengi vel út bækur
Guðjóns og nokkrar þeirra komu
út hjá Bókaútgáfu Æskunnar. Hann
sá síðan sjálfur um útgáfu margra
síðustu bóka sinna undir nafni
Mánabergsútgáfunnar..
Þegar litið er yfir höfundarverk
Guðjóns kemur í ljós að afköstin
eru ótrúlega mikil. Ljóðabækur
hans eru sex að tölu, skáldsögurnar
sjö og barna- og unglingabækurnar
hvorki meira né minna en 24 talsins.
Guðjón hefur því samið og sent frá
sér 38 skáldverk að meðtöldu þessu
nýja ljóðasafni.
Ótaldar eru þá bækur eins og
Breiðdæla, tveggja binda verk sem
hann gaf út ásamt Eiríki Sigurðssyni
og Afmælisrit Hrafnkels Freysgoða
sem hann ritstýrði.
Margur höfundur þætti
fullsæmdur þótt hann hefði aðeins
skrifað þær bækur sem hér eru helst
taldar henta fullorðnum. Þegar litið
er til barna- og unglingabókanna
sést að Guðjón er einn afkastamesti
íslenskur höfundur á því sviði og
fullyrða má að hann telst meðal
þeirra alsnjöllustu sem skrifað hafa
fyrir unga lesendur hér á landi.

Magnús Stefánsson
Guðjón Sveinsson.