Bændablaðið - 24.05.2018, Blaðsíða 16

16 Bændablaðið | Fimmtudagur 24. maí 2018
Um langt árabil var úthafskarfi
mikilvæg tekjulind fyrir íslenskt
þjóðarbú. Þegar best lét veiddu
Íslendingar 62 þúsund tonn af
úthafskarfa á einu ári sem gáfu
um 13 milljarða króna á núvirði
lauslega reiknað. Síðustu árin
hefur kvóti okkar verið rúmlega
2 þúsund tonn og verðmætið
liðlega hálfur milljarður. Hvað
kom eiginlega fyrir?
Upphaf úthafskarfaveiða í
atvinnuskyni á Reykjaneshrygg
má rekja til ársins 1982 þegar
Sovétmenn hófu þar veiðar. Raunar
höfðu vísindamenn vitað um tilvist
karfa á þessu svæði í langan tíma,
en Sovétmenn, sem um þetta leyti
gerðu út tilraunaleiðangra víða í
úthafinu til þess að leita að nýjum
veiðimöguleikum, fundu karfaslóðir
sem taldar voru geta gefið vænlegan
afla. Á þessu fyrsta ári, 1982,
veiddust 61.000 tonn af karfa. Á
næstu árum bættust skip frá Austur-
Þýskalandi og Búlgaríu í hópinn og
ársaflinn fram til 1988 var á bilinu
60.000–105.000 tonn.
Íslenskir útgerðarmenn vissu af
þessum veiðum erlendra skipa utan
við lögsögumörk okkar suðvestur
af landinu en höfðu fyrst í stað
ekki mikinn áhuga á að nýta sér
þetta veiðitækifæri. „Það hefur nú
sennilega verið kvótaleysið sem
varð til þess að við ákváðum að
fara á Reykjaneshrygginn,“ sagði
Páll Eyjólfsson, þá skipstjóri á
togaranum Haraldi Kristjánssyni
HF frá Hafnarfirði í samtali við
Morgunblaðið síðar, en hann var
einn af fyrstu íslensku skipstjórunum
til að hefja þessar veiðar árið 1989.
„Reyndar var ég stýrimaður á
Karlsefni sem fór á úthafskarfa í
kringum 1983 ásamt fleiri skipum
en veiðunum var fljótlega hætt
vegna þess að karfinn þótti of smár
auk þess sem veiðarfærin voru ekki
nógu góð.“
Gloría skal það heita
Sumarið 1989 voru 5–7 íslensk skip
á úthafskarfaveiðunum. Veiðarnar
gengu heldur erfiðlega í byrjun
enda voru skipin ekki með heppileg
veiðarfæri miðað við aðstæður. Það
átti fljótlega eftir að breytast eftir
að Hampiðjan þróaði nýtt troll í
nánu samstarfi við skipstjóra. Þetta
var risatroll af áður óþekktri stærð í
íslenska flotanum. Því til skýringar
má nefna að algengustu trollin sem
íslenskir togarar drógu, svokölluð
Engel troll, voru með trollop á stærð
við vítateig á knattspyrnuvelli en opið
á nýja úthafskarfatrollinu var álíka
stórt og þrír knattspyrnuvellir. Eins
og að líkum var ekki vandræðalaust
að fá þessi risastóru veiðarfæri til að
virka rétt og í upphafi þurfti oft að
fara í land til að greiða úr flækjum
og breyta hönnun. Þetta gat tekið á
taugarnar og við eitt slíkt tækifæri
varð áðurnefndum Páli skipstjóra að
orði: ,,Þið í Hampiðjunni hafið nú
gert meiriháttar gloríur með þetta troll
ykkar!“ Guðmundur Gunnarsson,
nýr þróunarstjóri fyrirtækisins,
greip þessi ummæli á lofti og sagði
við Pál: ,,Þetta er nafnið sem við
munum nota á úthafskarfatrollið.
Gloría skal það heita.“ Gloríutrollin
eru nú ein þekktasta framleiðsluvara
Hampiðjunnar og flest eða öll
úthafskarfaskipin, jafnt erlend
sem innlend, nota það með góðum
árangri.
Efri og neðri stofn
Í upphafi fóru úthafskarfaveiðarnar
á Reykjanshrygg og í Grænlandshafi
eingöngu fram ofan við 500 metra
dýpi úr stofni sem seinna var kall-
aður efri stofn. Það var ekki fyrr en
á árunum 1993-1994 þegar flotinn
var kominn með öflugri veiðarfæri
að menn áttuðu sig á því að annar
karfastofn héldi sig neðar í hafinu.
Sá var því kallaður neðri stofn. Þegar
hér var komið sögu fóru skipin að
sækja fremur í karfann í neðri stofn-
inum enda er hann stærri og verð-
mætari en hinn sem markaðsvara.
Eins og áður sagði nam
árlegur heildarafli allra þjóða á
úthafskarfamiðunum á bilinu 60-105
þúsund tonnum fyrstu fimm árin
áður en Íslendingar hófu veiðar.
Á árunum 1989-1992 minnkaði
hann niður í 28-38 þúsund tonn
árlega vegna minni sóknar, ekki
síst vegna falls Sovétríkjanna sem
kippti fótunum tímabundið undan
allri athafnasemi þar eystra. Árlegur
afli jókst síðan aftur, ekki síst vegna
tilkomu íslensku skipanna, og náði
hámarki árið 1996 þegar rúmlega
180 þúsund tonn veiddust. Á árunum
1997-2004 var ársaflinn í heild á
bilinu 100-150 þúsund tonn en eftir
það tók að halla undan fæti og nú
síðustu árin hefur hann verið á milli
30 og 40 þúsund tonn árlega eða
aðeins einn fimmti af því sem var
þegar mest veiddist.
Afli Íslendinga
Frá því að Íslendingar hófu
úthafskarfaveiðarnar árið 1989 jókst
aflinn ár frá ári, fór úr 4 þúsund
tonnum fyrsta árið í 15 þúsund tonn
það næsta, síðan í 23 þúsund tonn og
svo í 56 þúsund tonn. Hámarki náði
aflinn árið 1996 þegar íslensk skip
veiddu 62 þúsund tonn. Lauslega
áætlað verðmæti þess afla er um 13
milljarðar króna á núvirði. Það sýnir
að úthafskarfinn var drjúg búbót
fyrir sjávarútveginn og þjóðarbú-
ið þegar mest veiddist. Heildarafli
Íslendinga af úthafskarfa frá upphafi
veiða til ársins 2016 nam 686 þús-
und tonnum sem gerir 145 milljarða
króna á núvirði, gróft áætlað.
Frá árinu 2005 til dagsins í dag
hefur afli Íslendinga dalað jafnt og
þétt og síðustu árin hefur hann verið
rétt rúmlega 2 þúsund tonn að verð-
mæti rétt yfir hálfan milljarð króna
ár hvert.
Hver er skýringin?
En hver er skýringin á þessari dapur-
legu þróun? Þar er fyrst til að nefna
að úthafskarfinn er á alþjóðlegu haf-
svæði þar sem engin veiðistjórnun
ríkti lengst af. Að auki dreifðist
karfinn yfir gríðarlega stórt svæði
og því reyndist vísindamönnum
erfitt að ná áreiðanlegri mælingu á
stærð stofnsins. Árið 1994 var efri
stofninn mældur 2,2 milljónir tonna
og því mikil bjartsýni ríkjandi, en
tveimur árum seinna mældist stofn-
inn aðeins 600 þúsund tonn. Ekki
verður ofveiði kennt um þennan
mismun og því nærtækast að fyrri
mælingin hafi verið röng. Hin síð-
ari ár hefur efri stofninn mælst enn
minni og vísindamenn ráðlagt bann
við veiði úr honum.
Veiðiálag á neðri stofninn var
einnig of mikið strax frá upphafi. Enda
þótt Alþjóðahafrannasóknaráðið hafi
varað við ofveiði á úthafskarfan-
um í mörg ár gerðist ekkert þar til
árið 2011 að flestar veiðiþjóðirnar
komu sér loks saman um áætlun
til að minnka veiðarnar úr neðri
stofninum í áföngum og banna
veiðar úr efri stofninum. Aðilar
að samkomulaginu eru Ísland,
Færeyjar, Grænland, Noregur og
ESB. Sá galli er þó á gjöf Njarðar
að Rússar neita að vera með og hafna
auk þess þeirri vísindalegu niður-
stöðu að karfastofnarnir séu tveir og
að ástand beggja stofnanna sé afleitt.
Þeir hafa ákveðið sér einhliða um
eða yfir 25 þúsund tonna kvóta ár
hvert en hinar þjóðirnar skipta með
sér rúmum 6 þúsund tonna kvóta.
Þrátt fyrir að Rússar þráist við og
virði samkomulagið að vettugi hafa
þeir fengið fulla þjónustu á Íslandi
vegna veiðanna.
Hvað nú?
Saga úthafskarfaveiðanna er
skólabókardæmi um það sem gerist
ef ekki er hægt að hafa stjórn á
veiðum úr fiskistofnum. Sú spurning
vaknar hvort úthafskarfastofninn
eigi sér viðreisnar von. Karfinn er
langlífur fiskur sem verður ekki
kynþroska fyrr en um 10 ára aldur.
Það tekur því langan tíma að byggja
stofninn upp. Uppvaxtarsvæði
karfans eru við Austur-Grænland
og á landgrunninu við Grænland.
Þar hefur ekki orðið vart við neinn
smákarfa í seinni tíð. Ekkert bendir
því til annars en að ástandið verði
áfram slæmt.
Hákarl hefur verið nefndur
ýmsum nöfnum á íslensku, bæði
gælunöfnum og svonefndum
feluorðum. Meðal þeirra eru
axskeri, blágot, blápískur,
brettingur, deli, got, grágot,
gráni, hafkerling, háskerðingur,
hvolpur, raddali, rauðgot,
skauli, skerill, skufsi. Hákarl
hefur einnig gengið undir
nöfnum eins og bauni, háki,
háksi, láki og sá grái.
Nafngiftir hákarls fóru oft eftir
stærð hans og útliti. Deli var haft
um stutta digra hákarla, dusi um
stóran hákarl, gotungur um feitan
hákarl, lopi um miðlungsstóran,
níðingur um hákarl sem var styttri
en fimm álnir, hundur, raddali,
skauli og snókur um lítinn hákarl
og ælingi var haft um hákarl sem
var á mörkum þess að vera talinn
nýtur.
Svarta röndin á ýsunni
Einu sinni ætlaði djöfullinn að
veiða fisk úr sjó. Hann þreifaði
í sjónum og fann ýsu. Hann tók
undir eyruggana og síðan þá
hafa ýsur haft svarta bletti eftir
fingraför djöfulsins. Ýsan tók þá
mikið viðbragð og rann úr klóm
kölska og því eru svartar rákir eftir
ýsum þar sem klær kölska strukust
eftir báðum hliðum.
Mývetningar í hákarlsmaga
Í þjóðsögum Ólafs Davíðssonar
segir að eitt sinn hafi maður sem
hét Tómas sett í svo gríðarlegan
hákarl að engin tök voru á að drepa
hann. Dró hann því hákarlinn
lifandi að landi og smalaði þar
saman mörgum mönnum til að
vinna á skepnunni. Þegar farið
að skera hann í sundur heyrði
Tómas hljóð í hákarlsmaganum.
Risti hann á magann og kom þá í
ljós heil skemma. Þaðan heyrðist
greinilegt mannamál og út komu
tveir Mývetningar.
Um veturinn hafði hákarlinn
synt alla leið upp í Mývatn um
undirgöng og notað tækifærið til
að gleypa skemmu sem stóð þar á
bakkanum. Mývetningarnir höfðu
verið að eta magála og drekka
brennivín í skemmunni og höfðu
lifað góðu lífi innan í hákarlinum
á því sem þeir áttu eftir af þessu
dýrindi þegar hákarlinn gleypti þá.
Burður og
fæðingartíðni hvala
Kálfar hvala fæðast með sporðinn
á undan. Kálfarnir eru þannig
lengur tengdir legkökunni og fá
súrefnisríkt blóð frá móður sinni
eins lengi og mögulegt er til að
koma í veg fyrir súrefnisskort
og köfnun eða drukknun.
Fæðingartíðni hvala er fremur
lág. Meðganga þeirra er 11 til
16 mánuðir og oftast fæðist einn
kálfur á tveggja til fimm ára fresti.
Fleirburafæðingar eru sjaldgæfar.
Kálfadauði á fyrsta ári er fremur
algengur, oft yfir 50%.
Silfur hafsins
Þjóðsagan segir að fiskar
hafdjúpanna hafi kosið síldina
sem konung sinn. Var það fyrir
sundfimi hennar og fegurð því að
hún er að sjá sem sindrandi silfur
eða glitrandi demantur. Í samræmi
við það og verðgildi hennar hafa
Íslendingar gefið henni nöfn eins
og silfur hafsins, demantssíld og
gull Íslands.
Álsroð við bakaverk
Jónas Jónasson frá Hrafnagili segir
í Íslenskum þjóðháttum að gott
hafi þótt að leggja álsroð á bakið
við bakverkjum. „... sumir segja
roð af bjartál, snúa holdrosunni að
og láta sitja í 9 eða 11 nætur.“ /VH
Gælunöfn
hákarls
STEKKUR
HLUNNINDI&VEIÐI
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Karfinn sem hvarf
Stórt úthafskarfahol. Saga úthafskarfaveiðanna er skólabókardæmi um það sem gerist ef ekki er hægt að hafa
H eildarafli Íslendinga af úthafskarfa frá upphafi
veiða til ársins 2016 nam 686
þúsund tonnum sem gerir 145
milljarða króna á núvirði, gróft
áætlað.