Bændablaðið - 06.09.2018, Blaðsíða 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 6. september 2018 37
við Breta og fyrirskipaði
ræktun á sykurrófum á
28 þúsund hekturum
í Frakklandi. Í
framhaldi af því
margfaldaðist ræktun á
sykurrófum í landinu og
tvær sykurverksmiðjur
voru reistar rétt utan við
þáverandi borgarmörk
Parísar. Frakkland var í
lok fjórða áratugar 18.
aldar stærsti ræktandi
sykurrófna í heiminum og
hélt þeirri stöðu til 2010.
Rússar hófu ræktun
á sykurrófum 1850 og
þýskir innflytjendur
til Síle fluttu með sér
fræ af sykurrófum
til Suður-Ameríku
sama ár. Rússar lögðu
mikla áherslu á að
auka kuldaþol
sykurrófunnar
og juku þannig
frostþol hennar
og ræktunar-
svæði norður á
við.
Fræ sykurrófu
berst til Utah í
Bandaríkjum Norður-
Ameríku um svipað leyti
og frá Frakklandi og voru
mormónar manna iðnastir við
ræktun þeirra. Árið 1914 er
framleiðslan í Bandaríkjunum á
pari við framleiðsluna í Evrópu.
Ræktun á sykurrófum tók kipp
í Bandaríkjunum á tímum
heimsstyrjaldarinnar seinni og var
að mestu borin uppi af afkomendum
120 til 130 þúsund Japana,
eða japönskum innflytjendum
sem hnepptir voru í varðhald
vegna árásarinnar í Perluhöfn
og stríðsins við Japan. Í dag eru
sykurrófur aðallega ræktaðar í
Miðvesturríkjum Bandaríkjanna,
Illinois, Indiana, Iowa, Michigan,
Minnesota og Wisconsin.
Líkt og annars staðar í
norðanverðri Evrópu barst ræktun á
sykurrófum til Skandinavíu snemma
á 18. öld, Danmerkur, suðurhluta
Svíþjóðar og Finnlands og er stunduð
þar enn í dag. Sykurrófur voru
ræktaðar í Noregi á tímum síðari
heimsstyrjaldarinnar en hætt að
styrjöldinni lokinni þar sem ræktunin
þótti fjárhagslega óhagkvæm.
Auk sykurrófna er talsvert
ræktað af rauðrófum eða rauðbeðum
og fóðurrófum í Skandinavíu.
Sykurprósentan í fyrstu sykur-
rófunum í ræktun var um 1,3%,
um aldamótin 1900 var hún komin
í 5 til 6% og vegna kynbóta er
sykurprósentan í dag um 20% og
sykurrófur því hreinlega dísætar á
bragðið.
Nafnaspeki
Svíinn Carl Linnaeus gaf
ættkvíslinni og tegundinni
strandbeðju,/-rófu heitið Beta
vulgaris í bókinni Species
Plantarum árið 1753. Í annarri
útgáfu breytti hann latneska heiti
strandbeðju/-rófu í Beta maritima
en lét B. vulgaris standa fyrir
ræktunarafbrigði plöntunnar.
Latneska heitið Beta er líklega
gamalt nafn á rauðrófu og mögulega
komið úr keltnesku í ensku í
kringum 1400. Ættkvíslarheitið
maritima þýðir að plantan vaxi við
sjó en vulgaris að plantan sé algeng.
Á ensku kallast rauðrófur beetroot
eða beets en sykurrófur sugarbeets.
Á þýsku er heiti rauðrófu rota beta
eða rote rübe, á ítölsku barbabietola
rossa, á spænsku remolacha roja,
á frönsku betterave potagère,
á finnsku punajuuri, á dönsku
rød bede og færeysku rayðrót. Á
íslensku þekkjast heitin rauðrófa eða
rauðbeða upp á dönsku.
NordGen og rauðrófur
Mikilvægi rauðrófunnar, villts
forvera og ræktunarafbrigða hennar,
fyrir Norðurlönd er greinilegt þar
sem fræ um 175 yrkja hennar og
villtra ættingja frá ólíkum stöðum
eru geymd í fræhvelfingu NordGen
á Svalbarða.
Þegar haldið var upp á tíu ára
starfsafmæli fræhvelfingarinnar á
þessu ári voru rauðrófur og bygg
valið sem táknmynd ræktunar á
norðurslóðum.
Nytjar
Hráar rauðrófur eru 88% vatn,
10% kolvetni og 2% prótein. Í 100
grömmum eru 43 kaloríur. Auk
þess að vera borðaðar hráar, soðnar,
steiktar eða súrsaðar eru rauðrófur
notaðar til að brugga vodka.
Rauðar rauðrófur innihalda
rautt litarefni sem kallast betanin,
E162, sem flestir kannast við
sem hafa skorið niður rauðrófu.
Litarefnið er meðal annars notað til
að lita garn, fatnað, vín, pastasósur,
beikonafurðir, tómatpúre, -sósu
og -safa, sultur, ís, sælgæti og
morgunkorn.
Á miðöldum voru rauðar
rauðrófur taldar góðar til að
lækna alls kyns blóðsjúkdóma
og þær þóttu fyrirtak til átu
með hvítlauk og sagðar eyða
hvítlauksandremmu.
Rómverjar töldu
rauðrófur munúðarfullar
og hvort tveggja
ástarörvandi og losandi
og því prýðileg lausn
við harðlífi, en eins
og Steinríkur, besti
vinur Ástríks í
samnefndum teikni-
mynda sögum, sagði
svo oft „Rómverjar
eru klikk“.
R a u ð r ó f u r
eru uppistaðan
í, borsch, rúss-
neskri rauðrófu-
súpu og vinsælt
rótargrænmeti
í Skandinavíu
og meðal
annars notaðar
í síldarsalat og
rauðrófusalat.
Í indverskri
matargerð er
vinsælt að hita
niðurskornar rauðrófur
og neyta þeirra sem meðlætis og
nota blöðin í salat eða sjóða þau
í súpu.
Gott þykir að pækla soðin egg
í rauðrófusafa og í Austur-Evrópu
þykir gott að hræra saman rauðrófu-
og piparrótarmauki og smyrja á
brauð. Í Ástralíu er vinsælt að
setja sneið af pæklaðri rauðrófu á
hamborgara.
Hér á landi eru rauðrófur
borðaðar hráar og soðnar en líklega
er mest af þeim neytt sem meðlætis
með hátíðarmat sem súrsaðar
rauðbeður. Enda þykir mörgum
rauðbeður ómissandi með steiktu
lambakjöti, brúnuðum kartöflum,
rauðkáli, grænum baunum og brúnni
sósu að hætti mömmu um jólin.
Sól og skjól
Rauðrófur þurfa góðan stað í
matjurtagarðinum og ekki er verra
að rækta þær í upphækkuðu beði.
Gott er að leggja fræið í bleyti
í einn til tvo sólarhringa fyrir
sáningu og forrækta plöntuna inni
í nokkrar vikur áður en hún er sett
út. Rauðrófur kjósa eilítið sendinn
en jafnrakan jarðveg með pH við
og rétt undir 7,0, sól og skjól. Gott
er að gefa rauðrófum bór í upphafi
vaxtartímans. Hæfilegt bil milli
plantna er átta til tólf sentímetrar.
Kjörhiti er milli 15 og 19° á Celsíus
og plönturnar eiga til að hlaupa í
njóla eða tréna í kaldri eða þurrkatíð.
Talsvert hefur verið fitlað við
erfðamengi sykurrófunnar og búin
til afbrigði sem eru ónæm fyrir
plöntueitrinu glyfosat. Afbrigði
sem eru RoundUpReady voru þróuð
a l d a m ó t a r á r i ð
2000 og komu á
markað 2007. Í
dag eru um 95%
allra sykurrófna
sem ræktaðar
eru í Bandaríkjum
Norður-Ameríku
og Kanada erfða-
breyttar.
Sýslumaðurinn
ræktaði rauðrófur
Magnús Ketilsson,
sýslumaður í Dala-
sýslu, var frumkvöðull
að mörgum umbóta-
málum sem lutu að
jarðrækt og nýtingu
lands, í svipuðum
anda þess sem nú á
tímum kallast vistvænn
búskapur og sjálfbær.
Hann gerði tilraunir
með að rækta rauðrófur
að Melum í Búðardal
á árunum 1762 til 1779.
Magnús var reyndar ötull
við að prófa ræktun ýmissa
plöntutegunda og má þar nefna
káltegundir, baunir, gulrófur,
gúrkur, myntu og piparrót auk
fjölda annarra. Magnús greinir
frá niðurstöðum ræktunartilrauna
sinna í riti sem kallast Nokkrar
tilraunir gjörðar með nokkrar
sáðtegundir og plöntur hentugar
til fæðu og kom út í Hrappsey árið
1779.
Í Lögbergi 1908 er mælt með
rauðrófum, líklega er þar átt við
fóðurrófur, sem ágætu fóðri fyrir
nautgripi. Í riti Búnaðarsambands
Austurlands árið 1911 segir
að rauðrófur (Rödbeder) hafi
aldrei náð neitt svipuðum þroska
sem það ár, enda þótt tilraunin
misheppnaðist að nokkru, þar sem
rauðrófurnar hlupu í njóla. Í sama
riti er sagt að vöxtur fóðurrófna
hafi ekki verið eins og vænta mátti
það árið og er þar kennt um köldu
árferði, lélegum jarðvegi og vöntun
á húsdýraáburði.
Verslunin Liverpool auglýsir í
Vísi og Morgunblaðinu 1914 að
nýkomin sé sending af rauðkáli,
sellerí, rauðrófum, lauk, kartöflum
og sítrónum.
Vaxandi vinsældir
Vinsældir rauðrófna og rauðrófusafa
hafa farið vaxandi undanfarin ár og
er neysla þeirra í tísku um þessar
mundir enda þær markaðssettar
sem eins konar ofurfæða og allra
meinabót. Mikil neysla á rauðrófum
getur valdið kláðaviðbrögðum hjá
viðkvæmu fólki og því að þvag
verði rautt.
Helstu ræktunarsvæði sykurrófna í heiminum.
Blöðin eru 5 til 40 sentímetra löng á löngum stilk. Mjólensulaga, heilrennd eða lítillega skörðuð,
dökkgræn með áberandi blaðæðum. Mynd / Odd Stefán
Tékkneskur
vodki unninn
úr rauðrófum.
Fræ rauðrófna eru rauðbrún glans-
andi og óregluleg að lögun, tveir til
þrír millimetrar að stærð.
Hrásykur úr sykurrófum.
Rauðrófur eru minni en sykurrófur.
Magnús Ketilsson, sýslumaður í
Dalasýslu, gerði tilraunir til að rækta
rauðrófur að Melum í Búðardal á
árunum 1762 til 1779
Mikil neysla á rauðrófum getur valdið
því að þvag verður rautt.
Sykurrófur eftir uppskeru.