Bændablaðið - 05.03.2020, Síða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 5. mars 202036
Stjörnuanís hefur verið nýtt til
matar og lækninga í Austurlöndum
fjær frá fornu fari. Í dag er aldin
plöntunnar skemmtileg viðbót í
matargerð á Vesturlöndum og efni
úr plöntunni notað til framleiðslu
á inflúensulyfinu Tamiflu.
Ekki fundust áreiðanlegar heim-
ildir um heildaruppskeru af stjörnu-
anís í heiminum þar sem FAOSTAD,
Tölfræðideild Matvæla- og landbún-
aðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna,
flokkar stjörnuanís með fennil,
kóríander og anísfræjum. Talið er
að heimsframleiðslan árið 2001 hafi
verið milli 30 og 50 þúsund tonn
og hefur hún farið talsvert vaxandi
síðan þá.
Framleiðsla stjörnuanís er mest
í Kína og talið að milli 80 og 90%
heimsuppskerunnar komi þaðan.
Þar á eftir koma Víetnam, Indland,
Japan og önnur lönd í Asíu. Auk þess
sem tegundir skyldar stjörnuanís eru
ræktaðar í Egyptalandi, Tyrklandi
og Mexíkó.
Neysla á kryddinu stjörnu-
anís er mest í Asíu en Bandaríki
Norður-Ameríku og lönd Evrópu-
sambandsins flytja inn mest af því.
Stjörnuanís, hvort sem það er
heilt, til lögunar í seyði, mulið eða
pressað, er flokkað í innflutnings-
tölum Hagstofu Íslands með heilum
anís, kúmeni og einiberjum og því
ekki hægt að meta innflutning þeirra
samkvæmt þeim.
Ættkvíslin Illicium
og tegundin verum
Ríflega 30 tegundir tilheyra ætt-
kvíslinni Illicium sem er eina ætt-
kvíslin innan Illicia-plöntuættarinnar
eða anganviðarætt. Allar tegundirnar
eru sígrænir runnar eða lágvaxin tré
sem finnast villtar, aðallega í Austur-
Asíu en einnig í suðausturhluta
Norður-Ameríku, Mexíkó og eyjum
í Karíbahafi. Plöntur af ættkvíslinni
kjósa skuggsælan vaxtarstað þar sem
loftraki er mikill og flestar þola illa
beina sól.
Laufblöðin leðurkennd viðkomu,
ilmsterk, stakstæð, smáhærð á
sumum tegundum og nokkur saman
á stöngli. Blómin stakstæð, fjöldi
bikarblaða er misjafn milli tegunda
og í tveimur til þremur krönsum.
Innri röðin í sumum tilfellum líkari
blómhlífum en bikarblöðum. Fjöldi
fræva og frævla ólíkur eftir tegund-
um. Aldin sem er stjörnulaga mynd-
ast við samruna nokkurra blómbotna
og inniheldur nokkur olíurík fræ,
harðnar við þroska og rifnar þannig
að fræin falla úr.
Nokkrar tegundir Illicium eru
ræktaðar sem skrautplöntur vegna
blaða og blóma. Auk þess sem að úr
fræjunum er unnin olía í ilm snyrti-
vara og bragð matar og drykkja.
Sú tegund sem við þekkjum best
er I. verum, eða stjörnuanís.
Stjörnuanís er meðalhátt sígrænt
tré, með trefjarót, nær 8 til 20 metra
hæð en verður sjaldnar meira en
25 metrar að þvermáli. Langlíf tré
sem geta gefið uppskeru í 100 ár er
upprunnið í Víetnam og Suðaustur-
Kína. Börkurinn ljósbrúnn eða grár
og laufkrónan þétt. Laufblöðin
stakstæð, 6 til 15 sentímetra löng
og 2,5 til 5 sentímetrar að lengd,
rauðgræn í fyrstu en verða dökkgræn
með aldrinum, lensulaga, heilrennd
og nokkur, 3 til 6, saman á stöngli.
Blómin 1 til 1,5 sentímetrar í þver-
mál, ilmandi og standa á um tveggja
sentímetra löngum stilk, stakstæð,
hvít, gul og yfir í rauð að lit, bikar-
blöðin í tveimur krönsum og 6 til 8 í
hvorum kransi. Aldinið hörð ryðbrún
5 til 9 arma stjarna, hver armur um
einn sentímetri að lengd og með einu
olíuríku fræi sem er brúnt, dropalaga
og um 5 millimetrar að lengd, slétt,
glansandi og hart viðkomu.
Nafnspeki
Ættkvíslarheitið Illicium kemur úr
latínu og þýðir að tæla, ginna eða
lokka en tegundarheitið verum
er dregið af veritas sem þýðir
sannleikur.
Heiti aldins stjörnuanístrjáa er
víða tengt lögun þess. Á ensku
kallast það star anise eða anise star,
Þjóðverjar kalla það stenanis og
Ítalir anice stellato.
Ensku heitin Chinese anisi og
badain eða badiana þekkjast líka en
þau eru komin úr frönsku, anis de
la Chine, anise étoilé og badiane. Á
Spáni kallast aldinið anis estrllado
eða badian. Á japönsku Kanji-máli
kallast stjörnuanís daiuikyō, en á
kóresku taehoihyang. Rússar segja
badyan, sem mun vera komið úr
persnesku badiyan, Uppruni þess
orðs er ekki þekktur en talið líklegast
að það sé hljóðbreyting á kínverska
heitinu ba jiao.
Tyrkir segja çin anason, Pólverjar
anyż gwiazdkowaty, Eistar tähtani-
is en Finnar kalla aldinið tähtian-
is. Svíar stjärnanis en Norðmenn
og Danir stjerneanis og þaðan er
íslenska heitið stjörnuanís líklega
komið.
Saga og útbreiðsla
Þrátt fyrir að uppruni stjörnuanís sé
í Suðaustur-Asíu og eigi sér langa
sögu þar finnst tegundin I. verum
ekki villt í náttúrunni og því einungis
til sem ræktuð planta. Talið er að
nytjar plöntunnar í Kína sem lækn-
inga- og matjurt nái að minnsta kosti
3.000 ár aftur í tímann.
Talið er að stjörnuanís hafi
borist til Evrópu árið 1578 með
breska landkönnuðinum og ævin-
týramanninum Thomas Cavendish,
uppi 1560 til 1592, frá Filippseyjum.
Cavendish er þó fremur þekktur fyrir
að gera árásir á spænskar borgir og
ræna spænsk skip og vera annar
maðurinn, á eftir Francis Drake,
til að stýra skipi kringum hnöttinn
en að kynna Evrópumönnum fyrir
stjörnuanís.
Hollenski læknirinn og grasa-
fræðingurinn Carolus Clusius, uppi
1526 til 1609, er sagður hafa haft
með sér stjörnuanís frá Rússlandi til
London árið 1601. Í framhaldi af því
urðu talsverð viðskipti með aldinið,
sem kallaðist síberísk kardimomma,
eftir Teleiðinni, sem stundum er
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Stjörnuanís er asísk nytjaplanta
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Aldinið sem er stjörnulaga myndast við samruna nokkurra blómbotna og inniheldur nokkur olíurík fræ, harðnar við þroska og rifnar þannig að fræin falla úr.
Nokkrar tegundir Illicium eru ræktaðar sem skrautplöntur vegna blaða og
blóma.
Illicium verum í grasagarðinum í
Frankfurt.